Omwenteling

Hoe inspirerend Panamarenko’s werk ook is, het valt me af en toe niet mee om het wetenschappelijke gehalte van zijn uitvindingen te vatten. Ik ben tenslotte geen bèta-, maar een alfaMan van Taal. Maar ik begin steeds beter begrijpen hoe revolutionair Panamarenko’s kunstzinnige benadering van de wetenschap was. Hij stelde kunst en wetenschap niet als twee tegengestelde werelden voor, maar paste wetenschappelijke inzichten toe op een kunstzinnige manier. Dat is wat mij betreft wel een omwenteling te noemen in het denken over kunst en wetenschap.

Een goed voorbeeld van Panamarenko’s kunstzinnige interesse in de wetenschap is zijn ‘sculptuur’ getiteld 100.000 Revoluties/Minute Jet Turbine. In 1976 bouwde Panamarenko deze ronddraaiende machine die, eenmaal op gang gebracht, zichzelf almaar zou versnellen tot een snelheid van honderdduizend omwentelingen per minuut. Een eenmalige input van energie (de oorspronkelijke aandrijving) zou door de machine zelf eindeloos kunnen worden hergebruikt en de beweging zou zichzelf versterken.

Dit idee klinkt voor mij als een perpetuum mobile, een eeuwigdurende beweging waar wetenschappers en aanverwante uitvinders al eeuwen naar zoeken. Onmogelijk, maar Panamarenko laat je dromen over de uitvoerbaarheid van dit soort ideeën. Waarom ook niet, vraag je je af als je zijn machines ziet. Tuigen waarmee je van bergtop naar bergtop kunt springen, of zweven door de ruimte, of wandelen over de zeebodem. Panamarenko’s uitvindingen maken je los van de beperkingen en conventies in het dagelijks leven.

Panamarenko hechtte er aan om de schoonheid van de techniek te laten zien. Bij al zijn machines is zichtbaar en begrijpelijk hoe ze worden aangedreven. Ze hebben echte motoren of ze werken op mensenkracht – MK zoals hij dat noemde –  via een simpele set fietspedalen. Dat geeft zijn machines de naïeve, bijna kinderlijke bekoring dat je je er ook werkelijk mee kunt verplaatsen door de ruimte.

Neem zijn uitvinding Flying (Magic) Carpet; een vliegend tapijt dat hij in 1979 ontwierp voor het gebouw van het Europese Octrooibureau in München. In een begeleidend document schrijft Panamarenko: ‘Er is nu een manier om een ​​vliegend tapijt te maken. De droom van 1001 nacht en 1001 uitvinders. De oplossing bestaat uit sterke Nikkel-Cadmium batterijen en lichte elektromotoren.’

Het vliegende tapijt is een rechthoekig vlak dat bestaat uit veertig plexiglazen dekplaten waaronder zichtbaar veertig propellers draaien. Het ‘tapijt’ kan in vieren worden opgevouwen en heeft rondom franje, zoals een vloerkleed betaamt. Je ziet dus de techniek (de veertig propellers, de elektromotoren en de bedrading) én je ziet een magisch vliegend tapijt uit de sprookjes van 1001 nacht.

Als Panamarenko de techniek had weggemoffeld onder een niet-doorzichtig oppervlak, of – nog conventioneler – de technische aandrijving alleen maar had gesuggereerd met hier en daar een kabel en een propeller, had deze uitvinding niet de magische werking gehad die er nu van uitgaat. De Flying (Magic) Carpet is een combinatie van het oerbeeld van een vliegend tapijt met moderne techniek (uit 1979). Deze mix van wetenschap en kunst zet ons aan het dromen.

Dat is de bekoring van Panamarenko’s uitvindingen. Hij wendt de wetenschap aan op een kunstzinnige manier. Waar andere kunstenaars verf, hout, steen en brons als materiaal gebruiken, zijn voor Panamarenko wetenschappelijke wetmatigheden het materiaal voor een kunstwerk. Een omwenteling, een revolutie in het denken over kunst.

De lezing Los! Kunst en vliegwerk van Panamarenko gaat in première op donderdag 16 december in Utrecht. Daarna lezingen in Den Haag. Zie Agenda.