Gevleugeld

Morgen, op 1 oktober, geef ik mijn lezing Rembrandts Handen in Utrecht. Hiermee introduceer ik mijzelf bij Helikon, het instituut dat lezingen houdt over kunst, cultuur en religie. Het thema van Helikon voor 2021/2022 is Vleugels krijgen!, waarin ‘de gevleugelde mens, engelen en ander kunst- en vliegwerk’ centraal staan. Later dit jaar zal ik voor Helikon mijn Panamarenkolezing houden, die ik in opdracht van het instituut heb gemaakt.

Vanwege het thema Vleugels krijgen! heb ik aan mijn Rembrandtlezing twee engelenafbeeldingen toegevoegd. Eén is het schilderij Jakob worstelt met de engel uit 1659 en één is de tekening De aankondiging aan Maria uit 1635. Die tekening kende ik niet, maar ik werd erop gewezen door Heleen Rippen, directeur en programmeur van Helikon.

De tekening is een buitengewoon dynamisch en op het eerste gezicht raadselachtig geheel. Maria lijkt ineen te zijgen in een wolk van plooien van haar gewaad. Of wendt ze zich af van de engel die met zijn brede vleugels over haar heen gebogen staat?  De handen zijn in deze tekening niet heel duidelijk, maar de gezichten wel. Maria heeft de ogen neergeslagen, of zelfs dicht, maar haar gezicht drukt geen angst uit. De engel kijkt met een intense, maar zachtaardige blik naar Maria.

Het afwerende gebaar dat je zou kunnen zien in de houding van Maria deed mij denken aan Rembrandts ets Christus in de hof van Gethsemane. Op deze ets uit 1652 zien we Christus geknield in de hof van Gethsemane. Hij verkeert in grote nood en bidt om niet te worden gekruisigd. Een engel knielt bij Christus, maar net als in de tekening De aankondiging aan Maria lijkt het of Christus Zijn hoofd van de engel afwendt.

In beide scènes staan de figuren (Maria en Christus) voor een ingrijpend moment in hun leven en geeft Rembrandt weer hoe ze worstelen met dit moment. Het verschil is dat de engel in de hof van Gethsemane geen boodschapper is. Christus weet al dat Hij zal sterven. De engel is hier een ondersteunende en liefdevolle figuur die Hem de kracht geeft om Zijn lot te dragen. Rembrandt geeft dat letterlijk weer in het been van de engel dat stevig op de grond geplant staat, waardoor hij Christus overeind kan helpen.

In de tekening De aankondiging aan Maria zien we hoe de engel Maria overvleugelt. Zijn boodschap overweldigt haar, ze lijkt uit haar stoel op de grond te zijn gezakt. Er liggen ook een paar slippers en een hondje (?) dat met de kop op de gekruiste voorpoten rustig doorslaapt. Geen paniek dus, maar wel een ontzagwekkend moment, dat Maria op zich moet laten inwerken.

Rembrandt is – en dat laat ik in mijn lezing ook zien – de kunstenaar die de grote momenten uit de Bijbel weet te plaatsen in een gewone, menselijke omgeving. Hij brengt de religieuze verhalen terug tot menselijke proporties, waardoor we ons er meer mee kunnen verbinden.

De lezing Rembrandts Handen, de taal van de handen in Rembrandts werk morgen, 1 oktober, bij Helikon in Utrecht. Zie Agenda.