Voyeur

In musea lees ik nog wel eens op de toelichtende teksten naast een schilderij of beeldhouwwerk van vrouwelijk naakt dat ‘de toeschouwer tot voyeur’ wordt gemaakt. Een wonderlijke kwalificatie, wat mij betreft. Er wordt vrouwelijk naakt gepresenteerd, maar de conclusie dat de toeschouwer daarop reageert als een voyeur en dus opgewonden raakt, lijkt mij wat te vooringenomen.

Je kunt je bij heel veel naakten wel afvragen of de kunstenaar zélf het niet zinnenprikkelend heeft gevonden om zijn naaktmodel langdurig te bekijken en weer te geven. En het stoort me dat het antwoord op die vraag nogal eens ja is. De (mannelijke) kunstenaar geeft zijn werk – al of niet bewust – een normbevestigende erotische uitstraling. De kunstenaar is dan de voyeur, hij legt in zijn vrouwbeeld iets kwetsbaars, afhankelijks, of juist iets uitdagends. Kortom, de afgebeelde vrouw vervult een van de rollen die de man haar oplegt.

Treurig dieptepunt is wel het Thorbecke-monument dat sinds 2017 troont op het Lange Voorhout in Den Haag. De democratie wordt hier verbeeld door een jonge vrouw in een strakke minirok die, zittend op tafel, “in discussie is” met een groepje nondescripte jongemannen die deemoedig tegen haar opkijken. Dit mag misschien de gedroomde samenleving zijn van de kunstenaar – het lustobject met bungelende slanke benen boven op tafel – maar het is natuurlijk een uiterst geborneerde interpretatie van democratie. Thorbecke kijkt dan ook maar liever even opzij.

Niki de Saint Phalle rekent met haar Nana’s radicaal met dit ‘kunstenaarsvoyeurisme’ af. Haar figuren zijn op en top vrouwelijk, met prominente borsten, billen en buiken, maar het zal deze vrouwen worst wezen of ze aantrekkelijk gevonden worden of niet. Ze zijn onafhankelijk van het oordeel van de toeschouwer, ze staan er niet boven, ze vallen er niet onder; ze bestaan zonder het oordeel van de toeschouwer.

Dat is het revolutionaire van Niki’s Nana’s. Haar werk bevrijdt ons uit het keurslijf van wederzijdse afhankelijkheid tussen vrouwen (de partij die te begeren is) en mannen (de partij die begeert). De Nana’s dwingen mij niet in de positie om ze lief, aanhankelijk, of seksueel bedreigend te vinden. Het enige dat ik meekrijg is de royale levensvreugde die deze dikke, dansende dames uitstralen.

Niki’s bevrijdende beelden zijn nog steeds actueel. We worden dagelijks gebombardeerd met beelden van te begeren vrouwen, beelden die ons tot voyeurs degraderen. Niet lang na de onthulling van het Thorbecke-beeld was er een relletje rond de reclameposter van een kledinglijn voor mannen waarin twee mannen elkaar zoenden. Daar kwam protest op en hier en daar werd de poster zelfs vernietigd of afgeplakt. Tegelijkertijd verscheen in de bushokjes een lingeriereclame, waarin een verleidelijk glimlachende vrouw haar volle borsten toonde, verpakt in ragfijn kantwerk. Nu bleef het doodstil, dit was kennelijk gewoon.

Les Nanas au pouvoir! zou ik zeggen. Hoe zou Niki’s beeld van de Democratie eruit gezien hebben? Een dikke, dansende Nana boven op de tafel? Aanstekelijk!

 

Op 27 oktober 2019 geef ik de eerste van de vijf lezingen ‘ROND en ROND en ROND, de wereld van Niki de Saint Phalle‘. Vijf zondagochtendlezingen in Museum Beelden aan Zee. Zie Agenda.