Tot de verbeelding

Wat Hans Arp ook schreef, het sprak tot de verbeelding. Hij kon niet anders dan schrijven tot de verbeelding. Zijn gedichten, maar ook zijn brieven en essays lopen over van de woordspelingen, grappige associaties en bizarre anekdotes. De tekst is voortdurend in beweging, verandert langs associatieve lijnen en roept nieuwe beelden op. Zo verbeeldde hij het leven.

In het gedicht alter fischmarkt (het adres in Straatsburg waar hij in 1886 werd geboren) beschrijft hij hoe hij als vijfjarige kleuter de kamer wordt binnengeleid waar net zijn broertje is geboren. ‘een geweldige Elzasser min/ met nog geweldiger monsterlijke borsten/ zat midden in de kamer als was ze moeder natuur/[…] ze lachte en riep/ nam een borst in de hand en spoot/ een straal melk in mijn gezicht./ hevig geschrokken en luid jammerend vluchtte ik de kamer uit’.

In 1916 richtte Arp met een aantal kunstbroeders en -zusters Dada op, een kunststroming die zich afzette tegen de gevestigde cultuur. In een brief uit 1927 aan de Poolse dichter Jan Brzekowski legt Arp uit wat Dada is. ‘dada is de basis van alle kunst. dada is voor de zonder zin, hetgeen niet hetzelfde betekent als onzin. dada is zonder zin als de natuur. dada is voor de natuur en tegen de “kunst”.’

Arp sluit de brief af op een typisch dadaïstische manier met absurde humor en (franstalige) woordspelingen: ‘Ten slotte vind ik dat een mens noch een parasol is, noch een para-la-si-do, noch een paramount want hij bestaat uit twee vleesetende cylinders waarvan de een wit zegt en de ander zwart.’ In plaats van de gebruikelijke formule waarmee je een Franse brief ondertekent (Agréez, monsieur, mes salutations distinguées), schrijft Arp: ‘agréez monsieur mes citrons empressés’, wat zoiets betekent als ‘met gedienstige citroenen.’

Met zijn poëzie nam Arp stelling tegen de logica en al zijn uitwassen, zoals het geloof in technologie, het geloof in de vooruitgang en de wapenwedloop. In de loop van zijn leven wordt Arps onlogische poëzie steeds minder recalcitrant en provocerend en steeds spiritueler. Maar daarom niet minder indringend.

In oktober 1962 schreef hij als reactie op de Cubacrisis, die toen op zijn hoogtepunt was, het prachtige gedicht Gislebertus d’Autun. Gislebertus is een beeldhouwer uit de twaalfde eeuw, die voor de kathedraal van de stad Autun in Midden-Frankrijk schitterende beeldhouwwerken maakte. Beroemd zijn de Verzoeking van Eva, het Laatste Oordeel in het westportaal van de kerk en in het interieur de kapitelen (bovenstukken van zuilen) met Bijbelse afbeeldingen.

Arp bejubelt in zijn lange gedicht de beeldhouwer en rekent af met de surhomme, de supermens die alleen maar gelooft in supermachines, superbombes en bonbonnières atomiques.

Gislebertus is geboren
waar hemel en hel elkaar kussen.

De irreële wereld van de vooruitgang
gaat die ten onder?

Een droomwolk
daalt neer uit het oneindige.
De ene droomwolk na de andere
stijgt op naar het oneindige.

Waar zijn mijn supermachines
mijn superbommen
mijn atoombonbonnières!
roept de supermens.
Hij voelt zich slap worden
alsof hij zijn skelet verliest.
Zijn smoel trekt samen
niet van bewondering voor de kathedraal
maar van ontzetting.
de smoel van de supermens
wordt de snuit van een kleine muis.
Nee, het wordt een piepklein lelijk muizensmoeltje.

Op een van de kapitelen is het verhaal te zien van Simon de Magiër, die volgens apocriefe bronnen Petrus wilde uitdagen door te vliegen. Die hoogmoed bleef natuurlijk niet onbestraft en Simon stortte neer. Arp beschrijft dit kapiteel in zijn onnavolgbare humoristisch stijl:

Simon de Magiër lijkt op een likdoorn.
Simon de Magiër kiest het luchtruim.
Sint Paulus en Sint Petrus, met een manshoge sleutel, bidden.
Simon de Magiër met zijn vier gepatenteerde vleugels
valt met de voeten naar boven en het hoofd naar beneden.
Zijn hoofd is een kruising tussen een framboos en een pompoen.
De uitgenodigde duivels houden hun buik vast van het lachen.

Over al deze prachtige beelden van Arp – in taal én in gips, brons en hout –  houd ik in september een lezing. Noteer het vast in uw agenda: zondag 16 september (de geboortedag van de kunstenaar), lezing ‘Hans Jean Arp – dromen, beelden, gedichten’ in Pulchri Studio in Den Haag. Meer informatie in de Agenda.

foto boven dit artikel: Hans Arp, 1928