In het verhaal ‘Het Boek’ van Bruno Schulz zit een zin die ik erg mooi vind en die waarschijnlijk cruciaal is voor het werk van Bruno Schulz: ‘het Geschrift […] ontwikkelt zich tijdens het lezen, zijn grenzen staan naar alle kanten open voor fluctuaties en passages.’
In dit verhaal uit de bundel ‘Sanatorium Clepsydra’ beschrijft Schulz in zijn barokke stijl hoe hij als klein kind met zijn vader meekeek in een boek, waar zijn vader tijdens het lezen prachtige kleuren uit liet ontstaan. Het Boek raakt verloren, maar de verteller meent het terug te vinden als hij een restant van een boek aantreft. De meeste bladzijden zijn er uit gescheurd: ‘Helaas was er amper een dozijn bladzijden over. Geen enkele pagina van de eigenlijke tekst, uitsluitend advertenties en annonces.’
Het zijn annonces en advertenties voor typische producten uit huis-aan-huis bladen van het begin van de twintigste eeuw: een haargroeimiddel, een wonderelixer tegen allerlei kwalen, draaiorgeltjes, ‘echte Kanaries uit de Harz’ en methodes om ‘principes en karakter’ op te bouwen of juist om die te breken: ‘… ene mevrouw Magda Wang […] verkondigde vanuit haar strakke decolleté dat zij gespecialiseerd was in het breken van de sterkste karakters’.
In elk van die annonces, die de verteller leest in de overtuiging dat dit het verloren gegane Boek is, roept Schulz een fantastische en eindeloos uitdijende wereld op. Het haargroeimiddel bijvoorbeeld, wordt aangeprezen door een vrouw genaamd Anna Csillag. ‘Door een beschikking van de Voorzienigheid was Anna Csillag getroffen door een zwakke haargroei.’ Maar door het haargroeimiddel, dat zij zelf bereid heeft, groeit haar haar weer en hangt tot op de grond. ‘Anna Csillag werd de apostel van de harigheid. […] ze vroeg, verzocht, smeekte iedereen om voor zijn verlossing dit godsgeschenk aan te nemen, dit wondermedicijn waarvan alleen zij het geheim kende.’
Ook de andere annonces komen tot leven in groteske figuren en poëtische beschrijvingen. De draaiorgeltjes, die door ‘onooglijke grijsaards’ worden bediend, ‘begonnen aan hun melodie, niet bij het begin, maar daar waar ze gisteren waren opgehouden, en speelden: “Daisy, Daisy, antwoord mij toch…”[…] en de gedachten en banale zorgen van de haastige voorbijgangers liepen op haar maat.’
De verteller is er zeker van: ‘Dit was het heilige Origineel, de authentieke tekst…’ Gewone boeken zijn volgens hem slechts meteoren die in hun vlucht verbranden en uitdoven. Nu volgt de crux van de redenering van de verteller: ‘De exegeten van het Boek stellen dat alle boeken naar het Origineel streven. Ze leven slechts een geleend leven dat op het moment van de vlucht naar zijn oude bron terugkeert. Dit betekent dat er boeken verloren gaan, terwijl het Origineel groeit.’
Vervolgens geeft Schulz op een ingenieuze en buitengewoon geestige manier een voorbeeld van hoe deze redenering uitwerkt. ‘Wat volgt hieruit? Welnu, wanneer we ons geschrift de volgende keer openslaan, wie weet waar Anna Csillag en haar getrouwen zich dan zullen bevinden!’. Het verhaal heeft een heel nieuwe wending genomen. Anna Csillag, ‘de langharige bedevaartgangster’, trekt door het land om haar wondermiddel aan de man te brengen. De ‘eerzame baardmannen uit haar stad’ gaan op zoek naar haar. ‘Wie weet, misschien kopen ze allemaal een echt orgeltje uit het Zwarte Woud en trekken daarmee de wereld in, hun apostel achterna, om haar in het land te zoeken, onderwijl overal ‘Daisy, Daisy’ spelend…’
Zij laten hun stad onbeheerd achter, waardoor die ten prooi valt aan ‘twijfel en afvalligheid en haar poorten zou openen – voor wie – ach, voor de cynische en perverse Magda Wang […] die er een school voor het dresseren en breken van karakters sticht.’
Zo laat Schulz het verhaal zich zelf ontwikkelen. ‘Het Origineel leeft en groeit’ iedere keer als hij het geschrift openslaat. ‘En hier wijzen we op een bijzonder kenmerk van het Geschrift, dat de lezer nu al begrijpt: het ontwikkelt zich tijdens het lezen, zijn grenzen staan naar alle kanten open voor fluctuaties en passages.’
Ik ken geen schrijver die zo meesterlijk en met zoveel humor het verhaal zich laat ontwikkelen ‘tijdens het lezen’. Ik lees het u voor en het leeft en groeit.
No comment yet, add your voice below!