Saskia’s handen

De oorspronkelijke versie van mijn lezing ‘Rembrandts Handen’ ontstond nadat ik in 2015 de expositie ‘De Late Rembrandt’ had gezien. In deze expositie werden werken getoond die stammen van na 1651 en in die werken speelt Saskia als model geen rol meer. Rembrandts vrouw Saskia Uylenburgh overleed in 1642, acht maanden na de geboorte van hun zoon Titus. Hoewel ik in de eerste versie van mijn lezing wel een aantal werken van voor 1651 behandelde, kwam Saskia er niet in voor.

In dit ‘Alle Rembrandts’-jaar is alles anders. Musea in Nederland maken in dit jaar, waarin het 350 jaar geleden is dat Rembrandt overleed, exposities van alle werken van de grootmeester (echt of toegeschreven) die ze in hun bezit hebben. In het Fries Museum is tot en met 17 maart de expositie te zien rond Saske, zoals Saskia in het Fries heet. Zij trouwde, eenentwintig jaar oud, op 22 juni 1634 in haar geboorteplaats Sint Annaparochie met Rembrandt, en het museum heeft dat huwelijk ingebed in een bonte expositie over de Friese adel en huwelijksgebruiken uit de Gouden Eeuw.

Kort na zijn huwelijk schilderde Rembrandt een prachtig portret van zijn geliefde: ‘Saskia en profil in rijk gewaad’. Dit schilderij is het pronkstuk van de expositie in Leeuwarden en het is een pareltje. Tegen een donkere achtergrond zien we de contouren van Saskia’s gezicht, waar het licht frontaal op valt. Ze draagt een rode, fluwelen baret en dito jurk met daaroverheen een stola van bont. Er gaat een zachtheid van haar uit, zachtheid in het licht dat ze uitstraalt, in de kleine lokjes haar voor haar oor, in het aaibare fluweel en het bont en in de manier waarop ze uit beeld kijkt; ze ‘geeft zich’ aan de schilder. Je zou haar willen strelen.

Rembrandt maakt heel veel tekeningen en etsen van Saskia, en enkele daarvan hangen in het Fries Museum. Op het geëtste ‘Studieblad: drie kopstudies van Saskia’ uit 1637 kijkt Saskia ons recht aan. Het licht valt (voor haar) van rechts over haar gezicht en haar rechterhand houdt ze op een opmerkelijke manier tegen haar hoofd. De duim ligt op haar wang, de pink staat boven haar oog en de ringvinger staat gebogen op haar slaap. Mogelijk heeft ze eerst met haar hand de felle zon afgeschermd, waar Rembrandt haar in had gezet, maar heeft ze na een aanwijzing van hem haar vingers meer gespreid, zodat het licht en de schaduw beter over haar gezicht vielen.

Als Saskia ziek wordt, blijft Rembrandt etsen en tekeningen van haar maken. Aangrijpend zijn de etsen op het ‘Studieblad met zieke vrouw in bed’ uit 1641-1642. Daar ligt ze, verzwakt, op haar linkerzij, en ze staart voor zich uit. Haar linkerhand rust krachteloos op het bed en de vingers van haar rechterhand liggen een beetje gebogen op haar linker bovenarm.

Díe vingers zie ik terug in het schilderij van Saskia uit 1634! In 1642 brengt Rembrandt een paar wijzigingen aan in dit schilderij. Op de hoed voegt hij een struisvogelveer toe, wit en donzig, ‘een verwijzing naar de vergankelijkheid’, aldus de toelichting op het museumbordje. In Saskia’s handen schildert hij een takje. Misschien is het rozemarijn, een kruid dat verwijst naar de herinnering. Op de Friese expositie is al eerder rozemarijn te zien in een aandoenlijk schilderij van een dood baby’tje met een hoofdtooi van rozemarijn.

Maar wat mij het meest trof is dat de handen van Saskia in het portret van 1634 zo ‘vaag’ zijn, zo onbestemd. Rembrandt laat zijn figuren meestal spreken met de handen. In de ets uit 1637 heeft Saskia een heel krachtige hand. En hier schildert hij zijn geliefde met verstilde, murmelende handen. Het zijn de handen van een zieke, stervende vrouw, die zachtjes de plooien van haar mouw streelt.

Ik zou denken dat Rembrandt in het jaar dat zijn geliefde overleed niet alleen een takje rozemarijn in haar handen heeft gelegd, maar ook dit gebaar; een zachte, bijna niet (meer) zichtbare streling. Zo zien wij Saske.

 

De vernieuwde lezing ‘Rembrandts Handen’ is op 12 april in Het Koorenhuis in Den Haag en op 12 mei in Het Benoordenhuis, eveneens in Den Haag. Zie Agenda.