Rembrandts Hansken

In de schilderijen, etsen en tekeningen van Rembrandt zitten vaak dieren die met hun gedrag commentaar leveren op de scènes. Ze onderstrepen de gebeurtenis of relativeren hem juist doordat ze, op het moment dat de menselijke emoties hoog oplopen, gewoon zichzelf zijn.

Een van de opvallendste dieren die Rembrandt toevoegde aan een afbeelding is de olifant in de ets ‘Adam en Eva’ uit 1638. We zien Adam en Eva die de appel hebben geplukt van de boom van kennis van goed en kwaad. Ze weten dat dit niet goed gaat aflopen en alles in hun houding verraadt de enorme spanning waarmee ze deze overtreding begaan.

In de  achtergrond, tegen de bosrand, heeft Rembrandt een olifant neergezet met opgeheven slurf. Dit is Hansken, de beroemdste olifant uit Rembrandts tijd. Het beest, geboren in 1630 op Ceylon, was vanuit Batavia naar Nederland verscheept als cadeau voor stadhouder Frederik Hendrik.

Hansken arriveerde in Amsterdam in 1632. Ze werd een tijdje tentoongesteld in Amsterdam en in de stallen van Frederik Hendrik in Rijswijk. Bezoekers betaalden entree en de opbrengst kwam ten goede aan het armenhuis. Waarschijnlijk heeft Rembrandt haar een keer gezien op de kermis in Amsterdam. In 1637 maakte hij twee krijttekeningen van Hansken. Op de tweede tekening is publiek te zien dat in groten getale op de olifant afkwam.

De stadhouder hield de olifant niet lang en Hansken wisselde een paar keer van eigenaar. Uiteindelijk werd ene Cornelis Jacobs van Groenevelt haar eigenaar, een voormalige kapitein van de cavalerie van Frederik Hendrik. Hij leerde Hansken allerlei kunstjes en reisde met haar door heel Europa. Om reclame te maken voor zijn olifanten-act had Van Groenevelt een prent laten drukken waar alle kunstjes van Hansken op waren afgebeeld. We zien hoe ze een dansje doet, haar hoed afneemt, een trompetter op haar slurf draagt en met haar begeleider een sabelgevecht voert.

Bij haar tocht door Europa trok Hansken enorm veel bekijks en werd ze vaak afgebeeld. Zo is er een mooie muurschildering uit het Poolse Trzebiatów van de olifant en haar begeleider. Hansken was zo beroemd dat ze zelfs optrad voor de diplomaten die in 1646 onderhandelden over de Vrede van Münster. Ze boden 30.000 pond om het dier te kopen, maar Van Groenevelt ging niet op het aanbod in.

Hansken werd niet oud. Ze overleed op 25-jarige leeftijd in Florence, waarschijnlijk aan een virus. Giovanni de Medici liet haar skelet opzetten en stelde het tentoon in de Uffizi, het groothertogelijk paleis. Vandaag de dag kunnen we Hansken bekijken in de skelettenhal van het Natuurkundig museum van Florence.

Een van de topacts van Hansken was dat ze een dief kon ontmaskeren. Tijdens de voorstelling begon een vrouw uit het publiek te roepen dat ze bestolen was. Van Groenevelt liet de deuren sluiten en Hansken ging rond en besnuffelde alle aanwezigen. Bij de “dief” aangekomen gaf ze hem een pets met haar slurf. De dief ontkende, maar Hansken viste de ontvreemde zilveren sleutelbos uit de zak van de dief.

Mogelijk dat Rembrandt die topact gebruikt in zijn ets ‘Adam en Eva’. De olifant wijst met haar slurf naar de twee dieven die net de appel hebben gestolen. Misschien ook trompettert ze daarbij, een geluid dat in ieder geval in zeventiende-eeuwse oren als een angstaanjagende klaroenstoot moet hebben geklonken.

Hoe het ook zij, Adam en Eva – en al hun nakomelingen, c.q. de hele mensheid – worden na deze overtreding voorgoed uit het Paradijs gegooid. De olifant blaast met haar lange snuit het hele Paradijsverhaaltje uit.

Aanstaande zondag 12 mei geef ik opnieuw de lezing ‘Rembrandts Handen’. Ook Adam en Eva komen voorbij. Informatie en reserveren: zie Agenda.