Plooi

Het is u waarschijnlijk niet ontgaan; 2019 is het Rembrandtjaar. Het is 350 jaar geleden dat de befaamde schilder uit de Gouden Eeuw overleed. In Den Haag wapperen overal banieren met de gezellige ‘Oude man’ die Rembrandt in 1667 schilderde, een van de schilderijen die het Mauritshuis laat zien in de expositie ‘Rembrandt en het Mauritshuis’.

Ik ken dit schilderij wel, het behoort tot de vaste collectie van het museum, en altijd was ik geïntrigeerd door de ongedwongenheid van het werk. Nu hangt het in een zaal tussen allemaal ernstige portretten die door Rembrandt zijn gemaakt of aan hem werden toegeschreven. Of ze nou wel of niet van de hand van de meester zijn, de andere schilderijen in deze zaal stralen een grote ernst uit; de figuren lijken in ernstig gepeins te zijn verzonken of kijken ons met een serieuze blik aan.

Hoewel de oude man op het ‘Portret van een oude man’ geen brede grijns op zijn gezicht heeft – lachen op portretten gold als ongepast – gaat er toch een gemoedelijkheid van hem uit. Daar zit hij, en kijkt ons aan met donkere ogen in een bol gezicht, dat enigszins rood aangelopen lijkt. De mond staat iets open, net als de simpele, witte boord (door Rembrandt overigens met weergaloos mooie witte penseelstreken neergezet). De hoed is een beetje potsierlijk achter op de grote bos grijs haar geplaatst.

De handen van de man – altijd een belangrijk element bij Rembrandt en onderwerp van mijn lezing ‘Rembrandts Handen’ – liggen op de armleuningen van de stoel; ontspannen, maar niet helemaal. Met de linkerhand en -arm lijkt hij zich een beetje rechtop te drukken in de stoel. De rechterhand laat hij afhangen van de leuning.

Er zijn verschillende theorieën over wie deze man is. Een van die theorieën is dat het zou gaan om Rembrandts buurman aan de Rozengracht, waar Rembrandt in 1658 was gaan wonen, nadat hij zijn huis aan de Jodenbreestraat had moeten opgeven wegens schulden. Deze buurman, Lodewijck van Ludick geheten, was een kunstliefhebber en een oude bekende van Rembrandt. De theorie is dat Rembrandt bij hem in het krijt stond en dat hij dit portret maakte als betaling in natura.

Als ik naar het portret kijk, denk ik dat het een gezellige boel is geweest bij het poseren. Waarschijnlijk zijn er eerst enkele glazen wijn genuttigd, waardoor het vollemaansgezicht van buurman Van Ludick nog wat roder werd. “Even serieus nu, Lodewijck, ga eens wat meer rechtop zitten.” “O ja, je hoed, waar ligt die? Zet hem maar op.” “Nee, nu even niet praten of lachen.” Zo stel ik me deze schildersessie voor.

De ontspannen sfeer van dit schilderij doet me denken aan een foto van mijn grootouders uit de zestiger jaren. Ze lieten zich graag voornaam portretteren op foto’s, het gezicht ernstig in de plooi, maar bij deze sessie ging er iets fout in positieve zin. Ze hadden de fotograaf aan huis uitgenodigd, een fotograaf van de gerenommeerde fotostudio Jutte in Rotterdam. Het precieze verhaal ken ik niet, maar er werd veel gelachen in de aanloop naar deze foto. De kast met kristal moest worden verschoven om de goede achtergrond te krijgen en dat ging gepaard met veel hilariteit. Het resultaat is een vrolijke foto.

Mijn opa toont zijn breedste Oliver-Hardy-glimlach en oma, heur haar in ongerede geraakt door de kastverschuiving, staat haar lachen te bedwingen, de ogen nog maar net droog. Bij oma zaten de tranen altijd vrij los; van verdriet, van ontroering én van vreugde. Ik vind dit een heerlijke foto, waaraan je het plezier van de totstandkoming kunt zien.

In Rembrandts ‘Portret van een oude man’ zie ik dezelfde vrolijkheid. Schilder en model hebben aangenaam zitten praten en lachen in aanloop naar dit schilderij. Dan moet er, even alle gekheid op een stokje, worden geposeerd. Het gezicht gaat in de plooi, maar de levendigheid en ongedwongenheid van het moment stralen er nog in door. Geef mij zo’n portrettist.

 

Dit voorjaar geef ik de lezing ‘Rembrandts Handen, over de taal van de handen in Rembrandts werk’. Houd de Agenda in de gaten.