Orkaanvrouw

De expositie Mensbeeld – Mensbeest heeft veel indruk op me gemaakt. Ik was een van de eerste bezoekers op maandag 1 juni. Sinds mijn laatste lezing over Niki de Saint Phalle was ik niet meer in het museum geweest. Het weerzien met het museum en de kennismaking met Germaine Richier maakten van deze dag een mooie Pinksterdag.

Terwijl buiten horden badgasten zich naar het strand spoedden, betrad ik de verduisterde zaal waar Richiers beelden al twee-en-halve maand stonden te wachten op publiek. De zaal was vrijwel leeg en de sculpturen met hun bevroren bewegingen staken scherp af tegen het felle zonlicht dat langs de wanden naar binnen viel.

De route leidde als eerste langs twee klassieke vrouwenfiguren die representatief zijn voor het vooroorlogse werk van Germaine Richier. Behalve dat de titel van één van deze figuren, De Zwangere, me deed denken aan de zwangere Nana’s van Niki de Saint Phalle, spraken deze beelden me niet erg aan. Zonder de humor en het statement dat Niki aan weelderige vrouwelijkheid meegaf, ben ik snel uitgekeken op deze vormen.

Maar het is heel goed dat deze vroege beelden de expositie openen, want hierdoor zie je de enorme sprong die Germaine Richier heeft gemaakt met haar Bidsprinkhaan uit 1946. Hier zit een totaal nieuw wezen; half vrouw, half insect, met ruwe, verwrongen vormen, het brons is gebutst en gekrast, de uitpuilende ogen lijken dopjes. De figuur zit in een gespannen knielende houding. Trekt ze zich terug om beter te kunnen springen?

Vanaf hier heb ik met stijgende bewondering het parcours afgelegd. Wat een vernieuwer is Germaine Richier geweest! Haar beelden hebben het compromisloze van een gedreven pionier. Ze zijn niet mooi in de klassieke zin, maar ze overdonderen in hun rauwe vitaliteit. Germaine Richier heeft stormenderhand de kunst vernieuwd. Ze werd wel de Ouragane genoemd, de Orkaanvrouw, vanwege de stormkracht waarmee ze werkte.

Het beeld l’Ouragane (1948-1949) op de expositie straalt iets onverzettelijks uit. Het is een figuur zonder dierlijke trekken; een stevige, rechtopstaande vrouw, die haar armen iets spreidt en de vingers aan haar handen krachtig uitstrekt. Geen klassieke schoonheid, maar een vrouw die je omver blaast.

De Mensbeesten zijn bijna allemaal ‘gevangen’ in een bevroren beweging; de Bidsprinkhaan zit klaar om toe te slaan, de Mier richt zich op om zich te verdedigen, het Diabolomeisje wijkt iets terug om dadelijk met haar diabolo (‘het noodlot’ volgens de toelichting) te gaan spelen en nog even en het Klauwbeest maait je benen onder je vandaan.

In 1935 bracht Germaine Richier een bezoek aan Pompeï en ze was erg onder de indruk van de verkoolde menselijke resten die ze daar zag. Ik zie in haar Mensbeesten de samengebalde kracht van de versteende bewoners van Pompeï terug. Die gecomprimeerde energie is wat de beelden van Richier zo indringend maakt.

De surrealistische schrijver André Pieyre de Mandiargues, die bevriend was met Richier, beschrijft haar werkwijze als volgt: ‘ze foltert het materiaal […] vanaf het eerste leem tot het uiteindelijke metaal bewerkt, steekt, pijnigt, amputeert en ent ze haar materiaal met grote werkwoede.’ Toch zijn de beelden van Richier niet angstaanjagend of duister. Ze zijn wat ze zijn; uitingen van oerkracht.

In het Frans heb je de uitdrukking arriver comme un ouragan, wat zoveel betekent als ‘komen aanstuiven’. Germaine Richier heeft die stormkracht; ze komt met haar vernieuwende en krachtige beelden op je af stuiven. Gaat het zien, de Orkaanvrouw aan Zee!