Niki in the Sky with Diamonds

Niki de Saint Phalle wilde de mensen betoveren met haar werk. En dat deed ze met haar ronde, levenslustige sculpturen in felle, primaire kleuren, vol met hartjes, bloemmotieven, cirkels en krullerige lijnen in een bedwelmende overdaad. Maar het meest betoverend zijn haar mozaïeken.

Uit allerlei materialen stelde Niki mozaïeken samen: glas, keramiek, kiezels en andere natuurlijke materialen, scherven, koffiebonen, fossielen en zeldzame stenen, knopen, spiegels, hightech kunststof; alles werd door Niki in elke mogelijk combinatie aangebracht op haar golvende, ronde basisvormen.

Antoni Gaudí, met zijn betoverende ronde vormen en weelderige mozaïeken, was de grote inspirator van Niki de Saint Phalle. Het bezoek dat ze in de vijftiger jaren bracht aan het Park Güell in Barcelona was een openbaring voor haar. Ze voelde dat zij ook iets moest maken ‘waar mensen zich gelukkig voelen’. Ongeveer 25 jaar later begint ze aan haar grote levenswerk, de Tarottuin, waar ze zich ontwikkelt tot de Grote Tovenares van de mozaïeken.

Aanvankelijk werkt ze vooral met gekleurd glas en spiegels, maar als de keramiste Venera Finocchiaro bij haar komt werken neemt de toepassing van keramiek in haar mozaïeken een fabelachtige vlucht. ‘Het was een totale onderdompeling’, zegt Niki, ‘Venera woonde in de tuin en kon mijn vraag beantwoorden om nieuwe dingen te doen in keramiek, die nog niet eerder waren gedaan. Het magnifieke werk dat ze maakte spreekt voor zich.’

Niki en Venera proberen álles uit, alle combinaties van vormen, kleuren en motieven worden onderzocht. Geometrische vormen, natuurlijke vormen, scherven, gezichten, doodshoofden, dieren, Niki’s teksten en tekeningen in keramiek; elke vorm in elke denkbare combinatie krijgt een plek in en op de Tarotfiguren. De zuilengang van de galerij in ‘De Keizer’ (Tarotkaart 4) – waarin je een verwijzing kunt zien naar Gaudí’s zuilengang in park Güell – is als het ware een staalkaart van keramische toverkunst.

In de bonte ‘Boom des Levens’ zijn stripverhalen in keramiek opgenomen; aan de ene zijde een liefdesgeschiedenis die niet goed afloopt en aan de andere kant een prachtige schets in zwart-wit van de ‘Fontaine Stravinsky’ bij het Centre Pompidou in Parijs, een gezamenlijk kunstwerk van Niki de Saint Phalle en Jean Tinguely uit 1982.

Ook in haar latere werk blijft Niki toveren met mozaïeken. ‘Die Grotte’ in Hannover is een overrompelende ruimte met gouden, zilveren en nachtblauwe zalen, zoals te zien is in de afbeelding boven dit blog. De monumentale figuren die ze aan het eind van haar carrière maakt bevatten veel natuursteenmozaïeken. Ze zijn bedoeld om aangeraakt en gestreeld te worden, zodat je letterlijk geraakt kunt worden door haar kunst.

In mijn lezing laat ik een beeld zien uit het laatste filmpje dat van Niki is gemaakt. Ze is bevangen door de magie van de groene stenen aan de voet van haar grote sculptuur ‘Coming Together’ die, naar haar ontwerp, “intuïtief” zijn aangebracht door de medewerkers van haar atelier. Ze maakt het gebaar van de magic touch waarmee dat kunstwerk tot stand is gekomen. In dit filmpje uit 2001 draagt ze een blouse met een bont bloemetjesmotief dat verrassend veel overeenkomst vertoont met het mozaïek op haar ‘Zelfportret’ uit 1959, een kunstwerk waarin je Gaudí’s invloed duidelijk herkent.

Niki de Saint Phalle overleed op 21 mei 2002, acht maanden nadat ‘Coming Together’ was onthuld. Ze had altijd erg van The Beatles gehouden en kende ongetwijfeld het sprookjesachtige liedje ‘Lucy in the Sky with Diamonds’, waarin een wereld wordt opgeroepen met ‘tangerine trees and marmalade skies’ en ‘cellophane flowers of yellow and green, towering over your head’. Niki zag dat alles aan als ‘the girl with kaleidoscope eyes’.
Deze vrouw met de magische, kaleidoscopische blik, de Tovenares van de mozaïeken, leeft voort in een firmament van duizendvoudig gefacetteerde, ronde vormen met betoverende kleuren. Niki in the sky with diamonds.

LET OP: de ALLERLAATSTE LEZING ‘ROND en ROND en ROND, de wereld van Niki de Saint Phalle’ is op zondag 23 februari in museum Beelden aan Zee.
Zie Agenda.