Niet zo blaffen, Mars

In de aanloop naar Kerst worden we overspoeld met uitingen van gemeenschapszin en naastenliefde. Het Glazen Huis voor altruïstische dj’s is weer opgericht in Apeldoorn en op tv kunnen we ons laven aan zoetsappige films en dito reclames waarin gebrouilleerde gezinsleden elkaar na veel vijven en zessen weer in de armen vallen en zich vervolgens aan de dis zetten.

Wie een andersoortige familiefilm wil zien, raad ik de prachtige documentaire ‘Liefde is aardappelen’ aan van Aliona van der Horst. Vanavond zendt de VPRO deze film uit (NPO2, 23.00 – 00.35 uur), maar je kunt hem ook streamen of bekijken in de bioscoopzaal. Het is een ontroerende geschiedenis van zes zussen die in de Stalin-tijd op het Russische platteland onder erbarmelijke omstandigheden zijn opgegroeid. De moeder van Aliona van der Horst was een van de zussen en heeft als enige Rusland de rug toegekeerd door naar Nederland te emigreren.

Het is winter als Aliona het verveloze buitenhuisje opzoekt waar haar moeder met haar zussen is opgegroeid. Aanleiding is het overlijden van een van de zussen, tante Ljoeba. Aliona dwaalt samen met haar nicht Tanja, de dochter van tante Ljoeba, en neef Sasja, de zoon van tante Liza, door het vervallen huisje waar in elke kamer spullen hoog liggen opgetast. Kleren, matrassen, serviesgoed, ingemaakte groenten, boeken, gereedschap, documenten, foto’s; alles ligt in grote hopen in kamers met verschoten, gescheurd behang en mottige spiegels. Buiten ligt de sneeuw kniehoog.

De neef en nicht bejegenen Aliona met een mengeling van afstandelijkheid en familiariteit. Ze hebben allen recht op een zesde van het huisje en de boedel en het gaat erom dat ze dat goed verdelen. Sasja wil ‘die ouwe meuk’ het liefst weggooien en het huisje slopen om er nieuwbouw voor in de plaats te zetten. Tanja schenkt Aliona de briefwisseling tussen hun beider moeders. In heel indringende fragmenten, die Aliona in een voice-over voorleest, ontvouwt zich het verleden van de zussen.

Hongersnood, ontberingen en angst hebben het leven van de zussen getekend. Aliona’s moeder, hoewel geëmigreerd naar Nederland en getrouwd met een Nederlandse man, had een grote onrust en onverwachte woede-uitbarstingen. We zien haar in archiefbeelden uit de zeventiger jaren terwijl ze gymnastische oefeningen doet op het balkon. Nu is ze ernstig ziek, ze kan niet meer praten en staart met grote, droeve ogen voor zich uit.

Tante Ljoeba was rabiaat communistisch en gunde zichzelf maar drie uur slaap per nacht omdat Lenin dat ook had gedaan. Toen het communisme viel, werd ze streng gelovig en verweet ze haar dochter, Tanja, dat zij niet zo religieus was als haar moeder. Tante Liza ontkent glashard dat ze een zwaar leven heeft gehad. ‘Als ik het me niet herinner, is het niet gebeurd.’ Volgens tante Liza maakte Aliona’s moeder het allemaal veel te dramatisch in de brieven.

Aliona laat een geluidsopname horen die ze twintig jaar eerder heeft gemaakt van haar oma, de moeder van Liza, Ljoeba en Aliona’s moeder. De oude vrouw vertelt hoe, tijdens de hongersnood in de veertiger jaren, tot twee keer toe de ploegbaas aan haar huisje kwam en haar sommeerde om te komen werken op het veld terwijl er een kind op sterven lag. Tante Liza luistert er onbewogen naar; ze staart door het vuile raam naar buiten, waar een grote, wollige hond terugstaart. ‘Ja,’ zegt ze, ‘Het graan moest worden geoogst voor de soldaten die moesten vechten tegen de vijand.’

Nicht Tanja luistert zwijgend naar de opname, af en toe knikt ze. Ze neemt Aliona mee naar buiten en laat haar het venster zien waar haar oma stond en haar riep als ze ‘s zomers in de appelboom geklommen was. Bij een ander venster had oma (‘baboeshka’) haar genezen van de keelpijn door voorzichtig een aardappelschilmesje tegen haar keel te leggen en een soort toverspreuk te mompelen. Sasja, de pragmatische neef, vertelt dat er bij hen thuis niet veel werd geknuffeld. Was er wel liefde, vraagt Aliona. ‘Liefde? Liefde is aardappelen’, is het antwoord van Sasja.

En dan wordt het zomer. Tante Liza overlijdt kort nadat Aliona’s moeder is overleden. Het huisje wordt gesloopt. In een scène die bijna letterlijk een citaat is van Tsjechovs Kersentuin wordt de kettingzaag in de appelboom gezet. Nicht Tanja huilt. ‘Al die levens.’ Ze raakt het afbladderende raamkozijn aan waar haar oma heeft gestaan. De wollige hond kijkt naar haar en blaft. ‘Niet zo blaffen, Mars. Je bent een lieve hond. Je moet nu niet zo tegen me blaffen.’

In een laatste scène laat Sasja Aliona het bungalowtje zien dat op de plek van het oude huis is gebouwd. Hij gaat zwijgend naar binnen en terwijl hij uit het raam boven hangt maakt hij een gebaar van ‘En?’. ‘Ik ben sprakeloos’, zegt Aliona.

Deze prachtige film geeft je een heel ander Kerstgevoel dan de eind-goed-al-goed suikerwerkjes die we meestal te zien krijgen. Het is een portret van een generatie die onder extreme omstandigheden is opgegroeid en die de sporen daarvan met zich mee heeft gedragen. De liefde waarmee Aliona van der Horst deze mensen én hun nakomelingen, waarvan ze er zelf een is, neerzet maakt dit tot een buitengewoon ontroerende film.