Net als Da Vinci

In sommige teksten wordt Panamarenko wel de ‘Da Vinci van Antwerpen’ genoemd. Of nog specifieker de ‘Da Vinci van de Seefhoek’, naar de volkswijk waar Panamarenko jaren heeft gewoond en gewerkt. Er zijn ook opvallend veel paralellen tussen de Belgische kunstenaar/uitvinder (1940-2017) en het Renaissance-genie Leonardo da Vinci (1452-1519).

Beiden maakten uitgebreid notities van hun gedachten, hun invallen en ontwerpen. De linkshandige Da Vinci in ordentelijk spiegelschrift, Panamarenko in krasserige, schetsmatige tekeningen en tekstfragmenten. Behalve technische toelichtingen op zijn ontwerpen, schreef Panamarenko ook (humoristische) wisecracks bij zijn tekeningen. Zo staat bij het ontwerp van zijn vliegende schotel, de Bing: ‘In vergelijking met de konstructie van een Bing is alle menselijk streven onbenullig.’

De Bing lijkt in vorm heel erg op de Gepantserde wagen, een ‘tank’ die Da Vinci rond 1485 op papier ontwierp om indruk te maken op Ludovico Sforza, de hertog van Milaan.  Zoals veel heersers in die tijd was Sforza in een permanente staat van oorlog verwikkeld met andere stadstaten en vernieuwend oorlogstuig moet hem goed zijn bevallen.

Het grappige is dat het voertuig (waarin acht mannen de wielen moesten aandrijven en de kanonnen bedienen) niet uitvoerbaar was; de mannen zouden stikken door de kruitdampen én de wielen draaiden in tegengestelde richting. Maar net als bij Panamarenko is werkzaamheid van de machine ondergeschikt aan de vrijheid van het ontwerp en het vernuft van de uitvinding.

Da Vinci had, net als Panamarenko, een fascinatie voor vliegende wezens. Er wordt gezegd dat hij kooien met vogels kocht om ze vrij te laten en de vliegbewegingen te bestuderen. Ook vleermuizen hadden zijn belangstelling. Hij maakte een zweefvliegtuig met vleermuisachtige vleugels, dat doet denken aan Panamarenko’s vliegende tuig Brazil. Volgens de overlevering heeft Da Vinci’s vliegmachine in 1506 een testvlucht gemaakt vanaf de Monte Ceceri, (de Zwanenberg) in de buurt van Florence. Leonardo’s assistent, Zoroastro da Peretola, was de piloot. Het vliegtuig zweefde bijna een kilometer door de lucht, maar bij de ruwe landing brak Zoroastro zijn been.

Opnieuw liet de uitvoerbaarheid van het plan te wensen over, maar het ging bij Da Vinci, net als bij Panamarenko, om de vrijheid van het vliegen. In zijn traktaat Over de vlucht van vogels schreef Leonardo over de lancering: ‘Vanaf de berg die de naam draagt van de grote vogel zal de befaamde vogel zijn vlucht ondernemen die de wereld zal vervullen met zijn grote faam.’

Ook de droom om vrij te kunnen bewegen op het water en onder water inspireerde beide kunstenaars tot het ontwerpen van ‘watertuigen’. Zowel Da Vinci als Panamarenko ontwierp een duikpak en een beademingsmachine waarmee de mens onder water zou kunnen bewegen. En ze maakten allebei een boot die aangedreven werd door een trapmechanisme; Da Vinci een raderboot en Panamarenko zijn Donnariet, die met het zwiepen van zijn walvisachtige staart voor de voortstuwing moest zorgen.

Er liggen vijf eeuwen tussen de kunstenaars Panamarenko en Da Vinci; maar het zijn verwante geesten. Allebei bouwden ze al knutselend vernuftige machines. Machines die de vrijheid verbeelden.

In december geef ik de lezing Los! Kunst en vliegwerk van Panamarenko in Utrecht en in Den Haag. Zie Agenda

Afbeelding boven dit artikel: een schets van Leonardo da Vinci (1452-1519)