De Nachtwacht ontkoppeld

Het Rijksmuseum is bezig met een groot onderzoek van Rembrandts Nachtwacht. Het museum wil het publiek inzicht geven in deze Operatie Nachtwacht en heeft in de nachtwachtzaal een glazen serre om het schilderij heen gebouwd. Daar binnen hangt de Nachtwacht tegen een zwarte achtergrond. Het schilderij is als het ware ontkoppeld van Cuypers’ nadrukkelijke architectuur met zijn eclectische toeters en bellen en daardoor kon ik er veel beter naar kijken. Ik ontdekte nieuwe, krachtige details.

Het schilderij is uit zijn zware lijst gehaald én het heeft (tijdelijk) weer de originele afmetingen uit 1642, het jaar waarin Rembrandt het opleverde voor de Kloveniersdoelen in Amsterdam. In 1715 werd het op maat gesneden voor de Kreygsraatskamer in het Stadhuis, het latere Paleis op de Dam. Daar, temidden van andere schuttersstukken, moest het als prestige-object dienen om de grootheid en de macht van de stad te illustreren.

Rembrandts origineel paste niet op de daarvoor bestemde wand in het Stadhuis, dus werden er repen afgesneden. Die stukken zijn verloren gegaan, maar gelukkig had Rembrandts tijdgenoot Gerrit Lundens het originele schilderij op kleine schaal nageschilderd. Gebaseerd op dit schilderij zijn nu, met behulp van geavanceerde computertechnieken, de weggesneden stroken weer aan de Nachtwacht toegevoegd.

Ik wist dat er links en rechts stukken waren afgesneden, maar ik ontdekte dat ook aan de boven- en onderkant een strook was weggesneden. In het origineel komt aan de onderrand, voor de voeten van Frans Banninck Cocq, een brede lichtstroom naar de toeschouwer toe. Schokkend: de coupe-plegers hebben de schaar gezet in Rembrandts meest sprekende beeldtaal: het licht! Het licht van deze groep schutters, die de stad beschermen bij nacht en ontij, rolt voor hen uit in een steeds breder wordende baan. Die expressieve kracht is eeuwen geleden uit het schilderij gesneden.

Een ander detail dat me opviel nu het schilderij veel rustiger kan worden bekeken, is de handschoen in de rechterhand van kapitein Banninck Cocq. Hij spoort de groep aan met zijn ‘blote’ linkerhand in het volle licht. In mijn lezing Rembrandts Handen laat ik al zien dat die hand een veelbetekenende schaduw werpt op het wapen van Amsterdam in de rand van de tuniek van luitenant Ruytenburgh. Nu zag ik hoe in de rechterhand van Banninck Cocq, in de schaduw, de linkerhandschoen bungelt, die hij aan één vinger vasthoudt. Deze vorm heeft bijna iets van het gebaar van een eed; Banninck Cocq heeft trouw gezworen aan de stad.

Die bungelende handschoen is zo prominent, omdat precies erachter het helverlichte kleine meisje staat. En daar ontdekte ik nóg een detail; achter haar staat een tweede meisje in een blauwe jurk. Haar gezicht gaat schuil achter het haar van het voorste meisje, maar je ziet haar oor en een deel van haar jurk. Het blauw van haar jurk lijkt voort te komen uit het zilveren schoudermanteltje van het voorste meisje. Blauw is een kleur die Rembrandt niet vaak gebruikt, maar hier geeft dit blauw, samen met het ‘zilveren’ meisje lucht en ruimte in de oprukkende groep gewapende mannen.

Wat een rijkdom openbaart zich in Rembrandts meest beroemde schilderij nu het – ontkoppeld van de toeters en bellen die het normaliter omgeven – in zijn originele staat hersteld is. Het zou mooi zijn als het zo zou kunnen blijven. Dan zien we waarom het zo’n groots schilderij is.