Mankes’ gloed

Hoewel oktober al tien dagen oud is, is mijn kalender met vogelschilderijen blijven hangen bij de maand september. Die maand had namelijk de mooiste van de twaalf afbeeldingen: ‘Lijster op voerbak’ van Jan Mankes (1889-1920).

Mankes is de schilder van een gloedvolle en tegelijk verstilde natuur. In zijn schilderijen, die een glanzende diepte hebben alsof ze zijn geëmailleerd, komen vaak vogels voor. Hanen en zwart-witte Wyandotte-kipjes, een torenvalk, een steenuiltje, kerkuilen en lijsters. De vogels zitten stil of staan op één pootje. Rustig kijken ze naar ons terwijl wij hen bekijken.

Ook in zijn zelfportretten kijkt de schilder ons stil en intens aan. Iets van ons afgewend, met het hoofd wat gekanteld en naar opzij gedraaid, werpt hij ons een onderzoekende blik toe. Van een grote schoonheid is zijn ‘Zelfportret met uil’, waarin zowel de kerkuil (die Mankes ook echt als huisdier hield) als de schilder ons met diepe, zwarte ogen aankijkt. Allebei tonen ze slechts één pootje.

In het schilderij ‘Lijster op voerbak’ kijken we frontaal tegen een zanglijster aan die, perfect op één poot balancerend, een bolvorm heeft aangenomen. De driehoekige vlekjes op zijn witte buik en oranje-bruine keel ‘bewegen naar’ de vooruitgestoken snavel met daarboven twee priemende kraaloogjes. Naast de lijster staat een aardewerken potje dat de bolle vorm min of meer kopieert. De kleuren zijn gedempt geel, grijs, bruin, alleen de vogel is een warme, bolle vlam op een kaarsrecht oranje voetje.

Een zanglijster is een veelvoorkomende vogel, die in het voorjaar en de zomer zijn repeterende zang door het bos laat schallen, vaak tot laat in de schemering. Je zou kunnen zeggen dat Mankes de warmte van de zomer heeft samengebald in de vorm die hij aan zijn lijster heeft gegeven. De zanglijster zingt niet meer, de zomer is voorbij, maar in de bolle vorm en warme kleuren van deze vogel gloeit de zomer nog na.

Als geen ander laat Jan Mankes zijn dieren en bloemen opgloeien in een duistere omgeving. Ze geven licht, stralen warmte uit. In het schilderij ‘Vaas met jasmijn’ is de omgeving, inclusief de vaas, donker en vaag. Maar de jasmijn licht fel op in die amorfe duisternis met stralende, stervormige bloemen. Ook de bloemen in het schilderij ‘Aronskelk’ hebben een hartverwarmende gloed, van gebroken wit aan de randen naar helder wit in het midden.

En dat is mooi in dit jaargetijde, waarin de schemering steeds vroeger invalt en de avonden langer en kouder worden. Nog even en de klok gaat een uur terug en wordt het nog eerder donker. We kunnen nu gaan teren op het licht en de warmte die we in de zomer hebben geoogst en die we zien opgloeien in de prachtige schilderijen van Jan Mankes.