Panamarenko studeerde in 1960 af aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Antwerpen. In 1955 was hij als vijftienjarige al toegelaten, met de hakken over de sloot, aan dit instituut waar hij graag wilde studeren. Gaandeweg raakte hij echter teleurgesteld in de Academie. De lessen hadden niets van doen met wat hem echt interesseerde. ‘Er gebeurde van alles toen; de geluidsmuur werd doorbroken, transistors werden uitgevonden, er vlogen spoetniks door de lucht en de eerste kleurentelevisie kwam er, lasers, noem maar op. Maar in de Academie was het: ja da’s geen kunst, hè.’
Liever dan ‘blote vrouwen tekenen’ verdiepte hij zich in de natuurwetenschappen. Hij bestudeerde de wetten van de zwaartekracht en de voorwaartse beweging, maar hij verdiepte zich ook in het vliegen van insecten en vogels. Hij bouwde een bootje, een transistor, een flipperkast om geld mee te verdienen. Maar in lijn met de officiële kunstopvatting van die tijd, zag hij aanvankelijk deze geknutselde apparaten niet als kunst.
Als Panamarenko van de kunstacademie afkomt weet hij één ding zeker; hij wil geen traditionele kunst maken. Met een aantal bevriende kunstenaars organiseert hij happenings in Antwerpen en andere steden. Hij maakt een krantje Happening News; beeld- en tekstcollages die hij zelf ontwerpt en vermenigvuldigt op zijn ultramoderne xeroxkopieermachine. De beelden en teksten zijn afkomstig uit zowel serieuze wetenschappelijke literatuur als uit populaire bronnen, zoals stripboeken en reclames.
De bedoeling van de happenings is om de geest van het publiek los te weken uit de geijkte opvattingen over wat kunst is. ‘Hersenexpansie’ noemt Panamarenko dat. Die hersenexpansie wordt bereikt door zoveel mogelijk indrukken tegelijk aan te bieden aan het publiek.
Op 16 december 1966 vindt in de Antwerpse galerie Wide White Space een happening plaats met de titel De Première Van De Hersenexpansie In Kleuren! Het publiek wordt gebombardeerd met indrukken; Panamarenko kookt een soepje van fietslampjes, zittend op een kooi waarin een toekan zit te krijsen. Aan het plafond bungelt een pop. Panamarenko blaast een varkensblaas op en gooit die door de ruimte. Er worden teksten voorgedragen en een meterslange sigaret wordt door een stofzuiger opgerookt.
In veel van deze happenings zitten al kiemen voor Panamarenko’s latere werk. Zo stelt hij, als happening, in 1968 een manifest op: Reservaat, Eksperimenteel Centrum voor Vrije Samenleving. Midden in de stad Antwerpen moet een reservaat ontstaan, een vrijplaats waar mensen helemaal zelfvoorzienend zijn. De bewoners wekken hun eigen energie op, bouwen hun eigen huizen en verbouwen zelf hun eten. Ze verplaatsen zich in zeppelins. Hier wordt de basis gelegd voor het kunstwerk waar Panamarenko in 1971 internationaal mee zal doorbreken; de zeppelin Aeromodeller.
Het is duidelijk; met deze hi-ha-happenings wil Panamarenko al bewerkstelligen wat hij in zijn latere werk ook nastreeft: vrijheid. De vrijheid om los te komen van conventies over wat kunst is, conventies over samenleven, conventies over hoe een mens zich voortbeweegt. Panamarenko maakt ons los!
De lezing Los! Kunst en vliegwerk van Panamarenko gaat op 18 maart in première bij Instituut Helikon in Utrecht. Zie Agenda.
2 Comments
Dankjewel Hans voor deze weer bijzondere lezing over Panamarenko. Wat een moed en zelfvertrouwen moet een aankomend kunstenaar hebben om zijn eigenheid te bewaren en uit te dragen tegen alle conventies heen. Vrijheid is een kostbaar gegeven. Ik kijk uit naar je volgende verhaal. Vriendelijke groet van Jeannette Bennebroek.
Dankjewel Jeannette, voor je mooie reactie. Ja, Panamarenko had lef en humor; een gouden combinatie.