Helden

Het Verzetsmuseum heeft met de nieuwe expositie het woord ‘verzetsheld’ in een ander daglicht gesteld. Ik had er niet zo bij stil gestaan, maar het woord ‘held’ wordt tegenwoordig waarschijnlijk vooral geassocieerd met action heroes die, gehuld in strakke maillots, wapperende capes en zwarte maskers, door de lucht vliegen in hun spectaculaire gevecht tegen het Kwaad. Om het verzet uit die sfeer van spannend stripverhaal te halen en terug te brengen tot een menselijke daad met meerdere dimensies, is het waarschijnlijk een goede zet om de term ‘verzetsheld’ af te schaffen.

Overigens kwam ik deze actieheld tegen in museum Voorlinden toen ik onlangs de expositie van Giuseppe Penone bezocht. In de hal tussen de zalen voor tijdelijke tentoonstellingen en de vaste collectie waren medewerkers van het museum bezig met het ophangen van de zes-meter lange doeken van Jim Shaw voor het kunstwerk Not Since Superman Died. De hal veranderde in een coulissenlandschap van gebouwen en bomen in zachte kleuren met een opvallende zwart-wit stripheld die in dit landschap een dramatische strijd voert.

We zien de held in pathetische poses, vechtend tegen boeien of uitgeput op de grond. De poses zijn ontleend aan klassieke meesterwerken. Het zijn beelden van heroïsch lijden en sterven uit onze (hoge en lage) cultuur. De wetenschap dat Shaw dit kunstwerk maakte toen de gezondheid van zijn vader achteruit ging, geeft dit werk een pregnante lading.

Nu ik de termen ‘held’ en ‘meesterwerk’ in één adem heb genoemd, wil ik even stilstaan bij de acties van klimaatactivisten die recentelijk plaatsvonden in de musea. Gewapend met lijm en aardappel- of tomatenpuree belagen deze activisten meesterwerken in de musea (achter glas!) en vestigen de aandacht op de urgentie van de klimaatproblemen. In het Mauritshuis moest Vermeers Meisje met de parel het ontgelden, het ‘gezicht’ van het museum.

In andere musea waren het ook de beeldbepalende kunstwerken (achter glas) waarmee de activisten aandacht willen vestigen op de vernieling van de natuur. De Mona Lisa kreeg taart over zich heen (wat de toeristen er niet van weerhield selfies te blijven maken), Van Gogh tomatenpuree en bij Botticelli en DaVinci lijmden de activisten zich vast.

Ik zou zeker ook geschokt zijn geweest als ik van deze actie getuige was geweest. In een tempel met de oude Meesters, gedempt licht en gedempte stemmen lijmt opeens iemand zich vast aan het meesterwerk! Maar een schok teweegbrengen is wat de activisten willen. ‘Hoe voelt het om er bovenop te staan als iets moois en kostbaars ogenschijnlijk vernietigd wordt?’ riep een van de activisten in het Mauritshuis. Zo urgent is de klimaatcrisis volgens hun. We staan er met onze neus bovenop, het is verschrikkelijk, zeggen ze, maar we zien het niet.

Voor mij hebben deze daden iets heldhaftigs. Je weet dat je er de hele (kunst-)wereld mee over je heen krijgt, maar je kiest zorgvuldig je doel (een ‘meesterwerk’), de formulering van je actieleuzen en je actievorm. Heel belangrijk is dat het er niet om gaat het kunstwerk zelf schade te berokkenen. De activisten kiezen gecanoniseerde kunstwerken achter glas voor het optimale effect.

De ‘actiehelden’ van het Meisje hadden hun actievorm toegespitst op het kunstwerk. De één zou zich met de rechterzijkant van zijn hoofd aan het glas vastplakken terwijl de ander tomatenpuree over zijn linkerschouder gooide. Zo zou de activist als een Siamese tweeling vergroeid zijn met het Meisje, met een alarmerende rode kleur op de voorgrond. In de chaos van het moment pakte het iets minder theatraal uit, maar de impact van deze ‘performance’ was er niet minder om.

Ik ben geen voorstander van vandalisme, maar kunst is er niet om ons in slaap te sussen. Kunst moet ons juist gevoeliger maken, wakkerder, weerbaarder. Helderder.