Hand over hand

Zoals u waarschijnlijk wel weet, heb ik een fascinatie voor de handen van Rembrandt. Ik geef regelmatig een lezing over de taal van de handen in Rembrandts werk. De figuren op zijn schilderijen spreken met hun handen; hun handgebaren drukken een gemoedstoestand uit en geven inzicht in de ‘staat van zijn’ van de geportretteerde.

Kijk bijvoorbeeld naar de in onmacht gebalde vuisten van Simson bij zijn blindmaking, of naar het schuchtere, begroetende gebaar van Danaë naar haar geliefde. De uitgestrekte hand waarmee Frans Banninck Cocq zijn mannen de nacht invoert om de wacht over Amsterdam te houden is een aansporing, geen bevel.

Handen kunnen ook veelzeggend zijn in hun ‘zwijgen’, zoals de slap neerhangende handen van Elsje Christiaens na de executie aan de wurgpaal, of de lusteloze handen van de rijke jongedochter die melancholiek afwezig haar schoothondje streelt.

Deze week stond ik weer oog in oog met twee schilderijen van Rembrandt waarin de handen de geportretteerde nog beter lieten spreken. Ik bezocht in de Amsterdamse Hermitage de expositie ‘Hollandse Meesters uit de Hermitage’. In die mooie reeks schilderijen uit de Gouden Eeuw – stadsgezichten, portretten, stillevens, interieurs; allemaal ‘oogappels van de tsaren’ – sprongen twee portretten van Rembrandt er voor mij uit. Vooral de samenhang (letterlijk; ze hingen bijna naast elkaar) tussen de twee schilderijen was erg sprekend.

Eerst zag ik het schilderij ‘Oude man in het rood’ dat prominent in de centrale expositieruimte hangt ter rechterzijde van ‘Saskia als Flora’. We zien een anonieme oude man in een leunstoel, schuin van boven belicht. Het licht valt vol op zijn handen die hij over elkaar heen gevouwen heeft. Met zijn rechterhand houdt hij de vingers van zijn linkerhand vast, de linkerduim rust prominent boven op de rug van de rechterhand.

De handen van deze oude man zijn proportioneel wat groter dan de rest van zijn lichaam. Bovendien rusten ze in een donkere omgeving, dus ze springen enorm in het oog. Ze zijn bijna het spiegelbeeld van het gezicht van de man en ronden het beeld naar onderen af. De hele figuur straalt een grote rust uit, een vorm van harmonieus samenvallen met jezelf. Deze man zegt als het ware ‘amen’ tegen zijn leven, hij beaamt het.

De oude man heeft een rood gewaad aan dat een warme gloed uitstraalt. Hij kijkt ons niet aan; hij ‘laat ons toe’. We kunnen naar hem te kijken en het gevoel van harmonie en rust kan op ons overkomen. Ik stond een tijd voor dit schilderij en naast me stond een andere bezoekster. We keken en zwegen. Toen draaide ze zich om en slaakte een zucht. We keken elkaar aan en glimlachten. ‘Mooi, hè?’

Aan de linkerkant van Saskia hangt een ander portret van een oude man, dat Rembrandt eveneens in 1654 schilderde. Dit doek heet ‘Portret van een oude jood’. Hier spreekt een heel ander gevoel uit. Deze man is op dezelfde manier uitgelicht, waarbij het accent weer vooral op het gezicht en de handen valt. Anders dan in het eerste schilderij is deze man geheel in het bruin gekleed. Er gaat minder warmte van uit.

De handen van deze man zijn andersom gevouwen; links over rechts, de duimen verdwijnen tussen de handen en de vingers lijken elkaar wat steviger te omklemmen. Bovendien lijkt deze man zijn schouders iets opgetrokken te hebben. Zijn gezicht is ook minder ontspannen; hij staart bezorgd en enigszins bedroefd naar beneden. Deze man straalt geen rust uit, maar zorgen, spanning, verdriet.

In de toelichting bij dit schilderij vertelt Geert Mak dat Rembrandt deze Asjkenazische jood schilderde nadat hij mogelijk niet lang daarvoor gevlucht was uit Oost-Europa. Hij heeft daar misschien wel alles moeten opgeven, heeft geliefden moeten achterlaten of erger, ze zijn gestorven. De oude man moet een verlies verdragen en houdt zichzelf stevig vast.

Deze twee indringende portretten hangen in de Hermitage Amsterdam dicht bij elkaar, de oude mannen flankeren de jonge blom Saskia als Flora. Allebei hebben ze het grootste deel van hun leven achter zich. De een straalt rust uit, de ander strijd, verdriet. Een aangrijpend beeld.