Getijden

Het begin van een nieuw jaar; een mooi moment om stil te staan bij de getijden. En wel in het bijzonder bij het prachtige getijdenboek Les Très Riches Heures du duc de Berry uit de vijftiende eeuw. Dit getijdenboek, dat ook wel de ‘koning van de verluchte manuscripten’ wordt genoemd, is beroemd door de adembenemend mooie verluchtingen van de gebroeders Van Limburg.

Een getijdenboek is eigenlijk een ‘light’ versie van het brevier, een gebedenboek dat in kloosters het ritme van de dag aangaf aan de hand van de kerkelijke gebeden. Veel vrome – en kunstzinnige – edellieden hadden in de middeleeuwen een of meerdere ‘huisversies’ van de gebedenboeken die waren verlucht met versieringen en illustraties.

Hertog Jan van Berry liet omstreeks 1415 drie miniatuurschilders, de gebroeders Van Limburg, een uitgebreide versie maken van een getijdenboek, rijkelijk geïllustreerd met schitterende miniaturen. Een kunstwerk dat nu nog verbaast en verrukt door de kleuren, de liefdevolle details en de accurate weergave van het dagelijks leven in de vijftiende eeuw.

De bekendste afbeeldingen uit het getijdenboek van de hertog zijn die van de kalendermaanden. Twaalf paginagrote (A4-formaat), weelderige gekleurde platen waarin de werkzaamheden worden getoond die in die maand plaatsvinden. Of, in het geval van de adel, de activiteiten waarmee de adel zich onledig hield. Boven de activiteiten spant zich de hemelboog, waar in een lapis-lazuliblauwe lucht de sterrenbeelden van de maand voorbijtrekken.

Januari speelt zich geheel binnenshuis af; de hertog geeft een drukbezocht banket in zijn kasteel. In een stralend blauwe mantel zit de hertog aan het banket. In de grote schouw achter hem brandt het haardvuur dat wordt afgeschermd door een rieten haardscherm. De gasten warmen hun handen aan het vuur. Naast de hertog staat een kamerheer die de gasten welkom heet met de woorden ‘aproche, aproche’. ‘Kom verder’, een mooi thema om het jaar binnen te komen, lijkt me.

Februari vind ik zo mogelijk nog fascinerender qua verhalende details. We zien een winters landschap, met gewone mensen die onder een grijze lucht ploeteren in de sneeuw. Het is koud! In kleine wolkjes komt de adem uit de mond van de man met de omslagdoek. In de sneeuw zijn voetstappen te zien. Links vooraan zit een gezelschap bij het haardvuur in de boerenhoeve. De vrouw vooraan heeft haar blauwe jurk iets opgeschort. Het duo daarachter is radicaler en heeft de kleding tot aan het middel opgetrokken. Achter hen staat het bed; dit duo zal voor nageslacht gaan zorgen en warmt ‘de apparatuur’ eerst even op, zo lijkt het.

Hertog Jan van Berry had een levendige belangstelling voor astrologie, zoals blijkt uit de sterrenbeelden die boven de kalendermaanden door de hemel draaien. De reeks afbeeldingen van kalendermaanden wordt afgesloten met een boeiende illustratie, De anatomische mens, waarin te zien is hoe verschillende onderdelen van het lichaam samenhangen met de tekens uit de dierenriem.

Op het (voor-)hoofd van de bevallige figuur in de mandorla zit de Ram, in haar nek ligt de Stier. Op elke schouder zit één van de Tweelingen, hoog in de borst de Kreeft en op het hart de Leeuw. De maag lijkt de regio te zijn van de Maagd en de ingewanden van de Weegschaal. De Schorpioen huist in de geslachtsdelen en dan dalen we af met de Boogschutter in de dijen, de Steenbok in de knieën, de Waterman in de kuiten en uiteindelijk de watervlugge Vissen onder de voeten.

De prachtige illustraties in dit rijke getijdenboek geven het ritme van het jaar weer. En op een ontroerende manier ontsluiten ze de wereld van de vijftiende-eeuwse mens.