Geneigd en genegen

Veel figuren in Zadkines sculpturen neigen het hoofd. De vroege beelden neigen het hoofd vaak naar de linkerschouder. De sierlijke bronzen ‘Vrouwenbuste’ uit 1914 en de terracotta ‘Meisjesbuste’ uit 1914-1917 houden allebei het hoofd schuin naar links. Dicht bij de zijkant van het hoofd zijn markante handen geplaatst.

‘Demeter’ uit 1918 heeft het hoofd naar de rechterschouder geneigd. Deze houten figuur, waarin de iepenstam nog duidelijk is te herkennen, heeft haar rechterarm om haar hoofd heen gevouwen; de naar buiten gekeerde palm van haar rechterhand is aan de linkerkant van haar hoofd te zien.

Vrijwel alle latere beelden (na 1930) met gebogen hoofden op de expositie Zadkine aan Zee, neigen het hoofd naar rechts. Het meest prominent is het bronzen ‘Meisje’ uit 1967, dat met het kopje scheef bij de ingang van de expositie staat.

Die geneigde hoofden geven de beelden iets ingetogens; ze hebben een intiemere uitstraling dan beelden die met het hoofd rechtop voor je staan. Ze lijken als het ware meer in zichzelf gekeerd, deze beelden met schuine hoofden. Soms ondersteunt een hand de naar beneden gerichte zijde van het hoofd. In de levensgrote ‘Hommage aan Bach’ laat de beroemde componist het bepruikte hoofd op zijn rechterhand rusten. Net als de piepjonge Zadkine zelf overigens, in een van de eerste portretfoto’s uit 1914.

In de schilderkunst wordt Maria vaak met een schuin hoofd afgebeeld op het moment van de annunciatie – de aankondiging door aartsengel Gabriel dat ze de moeder van Jezus zal worden. Ze neigt het hoofd naar de engel die haar aanspreekt. Het is een gebaar van bescheidenheid, dienstbaarheid misschien, maar ook een gebaar van luisteren.

De veertiende-eeuwse schilder Simone Martini laat in zijn weergave van deze gebeurtenis de woorden ‘Wees gegroet, Maria’ rechtstreeks van de mond van de engel naar het luisterende rechteroor van de heilige Maagd stromen. Haar hele lichaam is een holle vorm die de woorden van de engel ontvangt.

En in een vijftiende-eeuws icoon van de beroemde Russische schilder Andrei Rublev zie je hoe Maria de rechterhand als een kom onder haar oor houdt om de woorden van de engel op te vangen. Zo zou je ook de gebaren in de ‘Vrouwenbuste’ en ‘Meisjesbuste’ van Zadkine kunnen zien als ontvangende gebaren.

De uitdrukking ‘de oren neigen naar iets’ betekent ‘met aandacht luisteren’. Zou het kunnen dat deze figuren van Zadkine met aandacht luisteren naar een klank? Een klank die van buiten komt of misschien wel uit hun binnenste? Zou Bach luisteren naar de muziek die in hem klinkt? Zou Demeter, de oergodin van de aarde, luisteren naar de klanken in de aarde?

En waar luistert de rechter figuur uit ‘De Denker’ (1951) naar? Of de man uit ‘De Geliefden’ (1957-1959)? Of de rechter figuur uit ‘De gebroeders Van Gogh’ (1963)? In al die beeldengroepen heeft de figuur rechts het hoofd geneigd naar de figuur links.

Buigen uit eerbied is nijgen. De figuren nijgen teder voor wat ze bij de ander horen. Ze buigen naar de ander toe. Ze zijn, met het hoofd geneigd, de ander genegen.

Op zondag 28 oktober houd ik de eerste openbare lezing ‘Inside Ossip’ in museum Beelden aan Zee.
Boek uw kaarten hier.