De olifant is verliefd op de millimeter

Na de lezing op 7 juli laat ik ‘Rembrandts Handen’ nu rusten. Ik richt mijn aandacht weer even op Arp. In september en november geef ik de lezing ‘Hans Jean Arp – dromen, beelden, gedichten’ en ik duik nu opnieuw zijn werk in. Ik ben meteen weer verliefd.

De prachtige dichtregel die boven dit blog staat, is afkomstig van Hans Arp (1886-1966). Die ene regel bevat alles wat Arp voor mij zo aantrekkelijk maakt: humor, speelsheid en een ongerijmde logica als in een droom. ‘De olifant is verliefd op de millimeter’ is het eerste gedicht uit een kleine bundel die Arp uitgaf in 1941: ‘Bestiaire sans prénom’, een bundel met dierengedichten in het Frans. ‘Beestenboek zonder voornaam’ in vertaling, hoewel je in dat ‘sans prénom’ ook een woordspeling met ‘sans précédent’ kan horen.

Het laatste gedicht uit het Bestiaire is ook weer een juweeltje van speelsheid, waarin een heel vlooiencircus tot leven komt in één enkele vlo:

de vlo houdt zijn rechtervoet achter zijn linkeroor
zijn linkerhand in zijn rechterhand
en springt op zijn linkervoet over zijn rechteroor

Het springt en danst alle kanten op in dit gedicht: links, rechts, op, over, achter. In de lezing draag ik dit gedicht snel en in één adem voor. Dan is het alsof je even door de ruimte stuitert.

De humor van Arp is een van zijn grote charmes. Er is altijd wel een woordgrap. Als hij in de twintiger jaren zijn geduld verliest met zijn vriend Theo van Doesburg, die allerlei afspraken niet nakomt over het bouwproject van hun beider woonhuizen, schrijft hij: ‘lieber does […] zum teufel warum antwortest du nicht auf meinen brief. hat dir eine meerkuh deine contrequadrate abgebissen […] willst du überhaupt bauen. ich kann dir nur mit wichtigen erfahrungen auf dem gebiete der arsch-ARSCH-arschitectur dienen.’ Vrij vertaald: ‘beste does […] waarom antwoord je verduiveld niet op mijn brief. heeft een zeekoe je contrakwadraten afgebeten […] wil je eigenlijk wel bouwen. ik ben alleen maar je dienaar met zwaarwegende ervaringen op het gebied van de aars-AARS-aarschitectuur.’

Een andere brief, waarin hij een geïnteresseerde kunstbroeder uitlegt wat het Dadaïsme nu eigenlijk inhoudt, ondertekent hij met: ‘agréez monsieur mes citrons empressés’. De normale formulering is: ‘agréez, monsieur, mes salutations distinguées’, maar Arp zegt hier zoiets als ‘met gedienstige citroenen’, terwijl ‘citrons empressés’ natuurlijk ook lijkt op ‘citrons pressés’ (= geperste citroenen).

Arps humor is anarchistisch; hij verzet zich ermee tegen de dictatuur van het verstand. Tegenover het verstand, de logica, stelt Arp een andersoortige logica; de logica van de droom. ‘Het verstand, die lelijke wrat, is van de mens afgevallen./De logische non-sens heeft plaatsgemaakt voor de onlogische non-sens./ Op de ruïnes van de rationele architectuur verrijst de architectuur in een olifantenstijl, een pauwenstijl, een klokkenstijl, een eierenstijl,  et cetera’ (Uit: Le style éléphant contre le style bidet, 1934).

Arp noemt zijn kunst ‘concrete kunst’. Zijn poëzie en zijn sculpturen zijn geen verwijzing naar de werkelijkheid, noch een abstractie ervan; ze verwijzen naar een eigen wereld; een wereld vol onverwachte, geestige, droomachtige vergezichten. ‘De concrete kunst is elementair, natuurlijk, gezond en laat in het hoofd en het hart de sterren van de vrede groeien, van de liefde en de poëzie. Waar de concrete kunst binnenkomt, vertrekt de melancholie, haar grijze koffers vol zwarte zuchten met zich meeslepend.’ (Arps voorwoord bij de expositie ‘Konkrete Kunst’ in Basel, voorjaar 1944)

In september en november 2019 geef ik weer een lezing over mijn geliefde Hans Jean Arp. Houd de Agenda in de gaten.