De Golem

De Golem is een figuur uit Joodse legendes die vaak terugkomt in allerlei andere sprookjes en verhalen. Het is een menselijke figuur gekneed uit klei. Hij is vrij lomp en vormeloos en kan niet spreken. In opdracht van zijn maker kan hij simpele werkzaamheden verrichten.

Het bekendste verhaal is dat van de Praagse Rabbi Löw uit de zestiende eeuw. Rabbi Löw maakt een Golem om de sjoel en de huizen van de armen schoon te maken. De Rabbi stopt een papiertje in de mond van de Golem met de opdracht. Als het werk is gedaan, neemt de Rabbi het papiertje er weer uit en gaat de Golem slapen.

Het gaat mis als Rabbi Löw de Golem menselijker wil maken en allerlei dingen begint te leren. De Golem wil nu ook kunnen lachen en spelen als kinderen, maar dat kan hij niet. Hij wordt woedend, gaat met stenen gooien en slaat de boel kort en klein. De mensen worden bang voor hem en willen hem vangen. Maar de Golem vlucht de stad uit en niemand heeft hem ooit weer gezien.

In 1971 krijgt Niki de Saint Phalle de opdracht van de burgemeester van Jeruzalem, Teddy Kollek, een grote Golem te ontwerpen als speelplek voor kinderen. Niki maakt schetsen van een enorm hoofd met drie tongen als glijbaan en Jean Tinguely werkt die tekeningen uit tot levensgrote proporties. Op het metalen geraamte, dat onheilspellend oprijst in het parkje waar het beeld komt te staan, stort hij extra dik cement. Tinguely was er namelijk van overtuigd dat Jeruzalem ooit gebombardeerd zou worden en de Golem “met zijn goede hart” zou er dan als enige nog staan.

Het zware beton wordt beschilderd in de levendige kleuren van Niki de Saint Phalle; grillig zwart/wit voor het gezicht en brandweerautorood voor de drie tongen. Het resultaat is een monsterachtig en goedmoedig hoofd dat stralend oprijst uit het zand. Via een trapje kunnen kinderen naar binnen en dan via een van de drie vuurrode tongen weer naar beneden glijden, het zand in.

Hoewel tegenstanders beweren dat de Golem te angstaanjagend is voor kinderen, is het een groot succes. Burgemeester Teddy Kollek wil de opening verrichten door zelf naar beneden te glijden, maar hij krijgt de kans niet, want hordes kinderen verdringen zich voor de Golem. Allemaal willen ze de trap op, het hoofd in en over de tongen naar buiten glijden. De ‘Mitfletzet’ (= het Monster) is niet meer weg te denken uit Jeruzalem.

Dertig jaar na het ontstaan van de Golem, in 2003, wordt er door studenten van de Sam Spiegel Film & Television School in Jeruzalem een korte speelfilm gemaakt met de Golem in de hoofdrol. Deze geestige en scherpzinnige film, ‘Sliding Flora’, zou je kunnen zien als een hommage aan Niki de Saint Phalle’s vrije en anarchistische geest. De Mitfletzet is in dit tragikomische filmpje een hippe tent, waar de serveersters met volle dienbladen de glijbanen afroetsjen naar de gasten op het terras in de zandbak.

Het glijden gaat de serveersters goed af op één na, Sjibbolet geheten (hier vertaald met ‘Flora’, maar het betekent letterlijk ‘korenaar’). Iedere keer als zij de glijbaan afkomt, klinkt er luid gerinkel en moet zij de scherven en de restanten van de bestelling in de vuilnisbak gooien boven in de keuken van de Mitfletzet. De jonge kok die hier werkt heeft een oogje op haar, maar Sjibbolet moet niets van hem weten, want zij is hopeloos verliefd op de eigenaar van de zaak, Gideon.

Als Gideon Sjibbolet dreigt te ontslaan, smeekt ze hem haar nog één kans te geven. Die krijgt ze en met twee volle dienbladen bovenaan de glijbaan is ze vastbesloten te laten zien dat ze een goede glijdende serveerster is. Op een slapstickachtige manier gaat dit helemaal mis, maar Sjibbolet zet deze nederlaag magistraal om in een triomf. Een triomf die alleen door de kok uit de keuken wordt toegejuicht.

Uiteraard wordt ze ontslagen en daar staat ze bij de bushalte met in haar zak het ei waarop de kok zijn telefoonnummer heeft geschreven. In een prachtig slotbeeld zien we hoe Sjibbolet haar eigen weg kiest, helemaal in de geest van Niki de Saint Phalle. De ‘Golem’ (in het Jiddisch een scheldwoord voor iemand die onhandig en lomp is) past niet in het gelikte wereldje van de yuppentent, maar vaart haar eigen koers.

 

Van oktober 2019 tot maart 2020 geef ik vijf keer de lezing ‘ROND en ROND en ROND, over de wereld van Niki de Saint Phalle‘. Vijf zondagochtendlezingen in Museum Beelden aan Zee. Zie Agenda.