De eerstvolgende lezing die ik zal geven gaat over de Britse beeldhouwer Henry Moore (1898-1986). Ik maak deze lezing naar aanleiding van de expositie Henry Moore, Vorm en Materiaal die gedurende de zomermaanden in Museum Beelden aan Zee te zien zal zijn. Een unieke locatie voor de sculpturen van Moore die altijd een mooie verbinding aangaan met het landschap.

De bekendste beelden van Henry Moore zijn de Reclining Figures; geabstraheerde, liggende figuren die ontspannen achterover leunen, de knieën opgetrokken en het hoofd opzij gedraaid. Moore maakte in zijn leven tientallen Reclining figures in allerlei materialen; gips, brons, steen en hout. Sommige van die figuren zijn vergaand geabstraheerd, maar toch valt er altijd nog iets te bespeuren van de vanzelfsprekende manier waarop de sculptuur ‘in de omgeving ligt’.

Moore kwam tot deze beelden toen hij in de twintiger jaren een afbeelding had gezien van Chacmool, een beeld uit de Pre-Columbiaanse cultuur in Zuid-Amerika. Chacmool is een menselijke figuur (een krijger?) die achterover ligt met opgetrokken knieën. Hij heeft het hoofd negentig graden opzij gedraaid. De handen rusten op de buik en houden een schaal vast, waarschijnlijk bedoeld voor offergaven. Chacmool wordt ook wel geassocieerd met de Azteekse god van de regen, Tlaloc.

De figuur van de Chacmool fascineerde Henry Moore: ‘de stilte en alertheid, een gevoel van gereedheid – de hele aanwezigheid ervan, en de benen die als kolommen naar beneden komen’. Het beeld inspireerde hem tot zijn sculpturen van liggende figuren. In 1958 maakte hij voor het toen gloednieuwe gebouw van de Unesco in Parijs een prachtige Reclining Figure. Dit beeld is zodanig uitgehouwen uit travertijn dat de horizontale lijnen in de steen een verbinding aangaan met de horizontale lijnen in het gebouw.

In Museum Beelden aan Zee gaat de expositie uitgebreid in op Moores liefde voor natuurlijke materialen. Tijdens zijn wandelingen door het Engelse platteland verzamelde hij allerlei stenen, botten, schelpen en stukken hout die hem inspireerden. De beeldhouwwerken die hieruit ontstonden hebben ‘natuurlijke’ rondingen en openingen en geven opnieuw een gevoel van verbondenheid met de natuur.

Veel Reclining Figures zijn opgebouwd uit meerdere onderdelen met vormen die herinneren aan botten of keien. Het beeld Large Four Piece Reclining Figure uit 1972-1973 is daar een sprekend voorbeeld van. Dit prachtige bronzen beeld ligt in het glooiende landschap van Beeldentuin Clingenbosch in de duinen bij Wassenaar. Vier vloeiende, natuurlijke vormen verbinden zich tot één geheel, een Reclining Figure.

‘Verbinding’ is een kernbegrip bij Henry Moore; verbinding van natuurlijke vormen met elkaar en met de omgeving. De ontspannen liggende menselijke figuur is verbonden met de aarde, met de architectuur, met de omgeving waarin het is geplaatst. Verbinding is een oeroud thema waar de sculpturen van Henry Moore ons op een liefdevolle manier aan herinneren. Mijn lezing heet dan ook Henry Moore – Verbinding.

Op 12 mei zal de lezing Henry Moore – Verbinding in première gaan bij Instituut Helikon in Utrecht. Daarna zal ik op 1 juni de lezing geven in de Grote Zaal van Museum Beelden aan Zee, nauw verbonden met de sculpturen van Moore die daar staan opgesteld. Vervolgens geef ik de lezing nog een aantal keren in Den Haag, zie Agenda. Gedurende de looptijd van de expositie in Museum Beelden aan Zee (april-oktober 2023) kunt u mij boeken voor de lezing Henry Moore – Verbinding.

Er is in mijn ogen geen land dat de Kerst zo innig voorbereidt als Duitsland. En toevallig ben ik daar nu een paar dagen op bezoek, vlak voor Kerstmis. Ik bezoek de oude Hanzestad Bremen, onder andere voor de expositie Die Firma Arp, waar meer dan driehonderd gipsen sculpturen zijn te zien van Hans Arp.

In de weken voorafgaand aan Kerstmis heb ik al vaker Duitse steden bezocht en altijd trof ik dan dat typisch Duitse fenomeen van de Weihnachtsmarkt aan. Houten stalletjes, al of niet met echte ijspegels behangen, waar je allerlei snuisterijen kunt kopen, variërend van kerstversiering tot huishoudelijke artikelen. Maar vooral kan je je er verliezen in eten en drinken. Über allem liegt der wohlige Duft von frisch gebrannten Mandeln, Lebkuchen und Glühwein.

De Weihnachtsmarkt is uiteraard een commerciële aangelegenheid, maar het versterkt ook een gevoel van verwachting. Een gevoel dat zo goed bij Advent én bij Duitsland past. Duitsland is volgens mij de Virgo onder de landen en verwachting is een van de sterkste kenmerken van dit sterrenbeeld.

Vergeeft u me dit persoonlijke uitstapje in de astrologie, maar ik vind het leuk om te denken dat bepaalde landen karakteristieken hebben van een bepaald sterrenbeeld. Ik meen in Duitsland vooral een Maagd te herkennen, een figuur die uitkijkt naar een groots moment. Overigens ervaar ik de Maagd ook als iemand die alles tot in de puntjes – pünktlich – verzorgd wil hebben.

De mooiste cantate van de oer-Duitse componist Johann Sebastian Bach is voor mij Cantate BWV.140 – Wachet auf, ruft uns die Stimme. In het prachtige, vorstelijke openingskoor worden de kluge Jungfrauen (de wijze maagden) opgeroepen hun lamp te pakken en hun bruidegom tegemoet te snellen. Het feest gaat beginnen!

Deze ‘wijze maagden’ komen voor in de Bijbelse gelijkenis van de wijze en dwaze maagden. De wijze maagden hadden eraan gedacht genoeg lampolie mee te nemen om ’s nachts hun bruidegom mee te begroeten. De dwaze maagden hadden hun zaakjes niet goed voor elkaar; ze hadden te weinig olie en hun lichtje brandde niet meer toen het erop aan kwam.

Hoe dan ook, ik laat me in ieder geval de komende dagen graag op sleeptouw nemen door de lichtjes, de saamhorigheid rond de glühwein-statafels, en de kraampjes met de viele Inspirationen für Geschenke und Mitbringsel zum Fest der Liebe.

Ik wens u een mooi Kerstfeest, een Fest der Liebe.

Afbeelding boven dit artikel: Weihnachtsmarkt Bremen, foto Michael Chehowsky

Het Verzetsmuseum heeft met de nieuwe expositie het woord ‘verzetsheld’ in een ander daglicht gesteld. Ik had er niet zo bij stil gestaan, maar het woord ‘held’ wordt tegenwoordig waarschijnlijk vooral geassocieerd met action heroes die, gehuld in strakke maillots, wapperende capes en zwarte maskers, door de lucht vliegen in hun spectaculaire gevecht tegen het Kwaad. Om het verzet uit die sfeer van spannend stripverhaal te halen en terug te brengen tot een menselijke daad met meerdere dimensies, is het waarschijnlijk een goede zet om de term ‘verzetsheld’ af te schaffen.

Overigens kwam ik deze actieheld tegen in museum Voorlinden toen ik onlangs de expositie van Giuseppe Penone bezocht. In de hal tussen de zalen voor tijdelijke tentoonstellingen en de vaste collectie waren medewerkers van het museum bezig met het ophangen van de zes-meter lange doeken van Jim Shaw voor het kunstwerk Not Since Superman Died. De hal veranderde in een coulissenlandschap van gebouwen en bomen in zachte kleuren met een opvallende zwart-wit stripheld die in dit landschap een dramatische strijd voert.

We zien de held in pathetische poses, vechtend tegen boeien of uitgeput op de grond. De poses zijn ontleend aan klassieke meesterwerken. Het zijn beelden van heroïsch lijden en sterven uit onze (hoge en lage) cultuur. De wetenschap dat Shaw dit kunstwerk maakte toen de gezondheid van zijn vader achteruit ging, geeft dit werk een pregnante lading.

Nu ik de termen ‘held’ en ‘meesterwerk’ in één adem heb genoemd, wil ik even stilstaan bij de acties van klimaatactivisten die recentelijk plaatsvonden in de musea. Gewapend met lijm en aardappel- of tomatenpuree belagen deze activisten meesterwerken in de musea (achter glas!) en vestigen de aandacht op de urgentie van de klimaatproblemen. In het Mauritshuis moest Vermeers Meisje met de parel het ontgelden, het ‘gezicht’ van het museum.

In andere musea waren het ook de beeldbepalende kunstwerken (achter glas) waarmee de activisten aandacht willen vestigen op de vernieling van de natuur. De Mona Lisa kreeg taart over zich heen (wat de toeristen er niet van weerhield selfies te blijven maken), Van Gogh tomatenpuree en bij Botticelli en DaVinci lijmden de activisten zich vast.

Ik zou zeker ook geschokt zijn geweest als ik van deze actie getuige was geweest. In een tempel met de oude Meesters, gedempt licht en gedempte stemmen lijmt opeens iemand zich vast aan het meesterwerk! Maar een schok teweegbrengen is wat de activisten willen. ‘Hoe voelt het om er bovenop te staan als iets moois en kostbaars ogenschijnlijk vernietigd wordt?’ riep een van de activisten in het Mauritshuis. Zo urgent is de klimaatcrisis volgens hun. We staan er met onze neus bovenop, het is verschrikkelijk, zeggen ze, maar we zien het niet.

Voor mij hebben deze daden iets heldhaftigs. Je weet dat je er de hele (kunst-)wereld mee over je heen krijgt, maar je kiest zorgvuldig je doel (een ‘meesterwerk’), de formulering van je actieleuzen en je actievorm. Heel belangrijk is dat het er niet om gaat het kunstwerk zelf schade te berokkenen. De activisten kiezen gecanoniseerde kunstwerken achter glas voor het optimale effect.

De ‘actiehelden’ van het Meisje hadden hun actievorm toegespitst op het kunstwerk. De één zou zich met de rechterzijkant van zijn hoofd aan het glas vastplakken terwijl de ander tomatenpuree over zijn linkerschouder gooide. Zo zou de activist als een Siamese tweeling vergroeid zijn met het Meisje, met een alarmerende rode kleur op de voorgrond. In de chaos van het moment pakte het iets minder theatraal uit, maar de impact van deze ‘performance’ was er niet minder om.

Ik ben geen voorstander van vandalisme, maar kunst is er niet om ons in slaap te sussen. Kunst moet ons juist gevoeliger maken, wakkerder, weerbaarder. Helderder.

Op de expositie Tuin der Lusten in museum Beelden aan Zee zijn behalve de grote sculpturen van de Oostenrijkse kunstenaar Elmar Trenkwalder ook prachtige keramieken ‘schilderijlijsten’ te zien. Deze kunstwerken hebben de toevoeging ‘B’ aan de titel met WVZ (Werkverzeichnis), omdat achter de weelderige lijsten een getekende afbeelding zichtbaar wordt. De lijsten vormen één organisch geheel met de afbeeldingen; het frame versterkt als het ware de afbeelding en leidt je het kunstwerk binnen. Een mooie vorm van framing.

U kent misschien het begrip framing uit de debatwereld. Het houdt in dat je je woorden zodanig kiest dat je het gevoel/de gevoeligheden van je gehoor in een bepaalde richting stuurt. Een boeiend verschijnsel voor mij als Man van Taal. Politici zijn zeer bedreven in het gebruiken van frames om hun electoraat (nog sterker) aan zich te binden. Dat kan op een positieve of op een negatieve manier.

Onder populisten is het gebruik van het woord ‘weer’, in de zin van ‘opnieuw’, heel courant. Overal in Europa horen we hoe oude waarden weer hersteld zullen worden. De Brexit-campagne kwam pas goed op gang toen de slogan Take back control werd gelanceerd: Neem de controle weer over. En we zien nog dagelijks hoe krachtig Make America great again werkt.

Er zijn ook voorbeelden van positieve framing. In de Trouw-rubriek Framing laat debatspecialist Hans de Bruijn regelmatig positieve frames zien, die niet gebaseerd zijn op rancune, maar op hoop. Zo citeert hij Barack Obama die in een debat met een rechtse Republikein het recht op sociale zekerheid verdedigt. Mensen hebben keihard gewerkt voor sociale zekerheid, zegt Obama. Hiermee haalt hij het beeld van de luie uitkeringstrekker onderuit.

Een frame is dus een kader voor je woorden waarmee je de ontvanger een bepaalde kant opstuurt. Ook bij schilderijlijsten zou je kunnen spreken van een zekere sturing. Er opent zich een venster naar een andere wereld. Zware, barokke lijsten zijn vaak bedoeld om de importantie van de geportretteerde of de afbeelding te benadrukken. Dat schept afstand.

Bij Trenkwalder overbrúggen de barokke vormen juist de afstand. Met humor en speelsheid leidt de lijst je de afbeelding binnen. Via de sensuele barokke vormen betreed je de ruimte ‘achter’ het frame; een lichte ruimte met mooie vergezichten.

Sommige van Trenkwalders tekeningen lijken geïdealiseerde barokke tuinen, met strakke symmetrische paden. Maar er zijn ook interieurs te zien met hoge gotische bogen die een sterke perspectivische werking hebben. De tekeningen doen denken aan de achtergronden van oude religieuze schilderijen waar zich achter de tronende Madonna of de Annunciatie-scene een sereen en ruimtelijk landschap of kerkinterieur ontvouwt.

De mooiste ‘lijst’ is voor mij WVZ 132 -B. Een architectonische vorm als een altaarstuk met drie bogen. In de bovenste boog is een tekening van een gesluierd gezicht te zien. In de linker en rechter boog zijn sierlijke symmetrische krullen getekend. Onderin zitten drie keramieken poortjes, waarvan het middelste een klein trapje heeft. Achter die poortjes zien we in ijle potloodlijnen een prachtig perspectief naar een lichte horizon.

Maar wat mij aan deze lijst het meest treft zijn de gespreide keramieken handjes, die links en rechts zich openen vanuit een pofmouw met een grappig gezichtje. Een fantastisch gebaar waarmee ik liefdevol word uitgenodigd het perspectief te betreden. Zo werken de frames van Trenkwalder; ze bieden hoop.

Op 6 oktober geef ik mijn lezing Hans Jean Arp – dromen, beelden, gedichten. Ik neem u dan mee naar de wereld van Hans Arp, de dichter en beeldhouwer die mij zo inspireert. In de wereld van Arp is de droom de werkelijkheid; zijn sculpturen en zijn gedichten hebben de schoonheid van dromen. Alles kan!

Ik bleef liggen en verroerde me niet en rook de geur van de eerste bloemen. Dromen lieten zich leiden door een parel. Ik hoorde de klacht van de nachtegaal. In de spiegel zag ik een giraf voorbijkomen met een muis op zijn kop. In de zomer hoorde ik in de verte het gebulder van een oorlog. Onder mijn raam spraken de buren over vrede, muziek, bedden, driehoeken, dieren.

Dit is een citaat uit het prozagedicht De grote vlieg, de knevel en de kleine mandoline dat Hans Arp schreef in 1951. Ik laat het horen in mijn lezing. In het gedicht wordt de dichter wakker met drie onaangename voorwerpen op zijn gezicht; een knevel, een grote vlieg en een kleine mandoline. Arp baseerde dit gedicht op een van zijn sculpturen, namelijk het bronzen beeld Hoofd met drie onaangename voorwerpen uit 1930. Dat is een vloeiende, plastische vorm met drie losse voorwerpen erop die eruit zien als een grote vlieg, een knevel en een kleine mandoline.

Vaak gebruikt Arp zijn beeldhouwkunst als uitgangspunt voor zijn poëzie. Hij noemde aanvankelijk zijn gedichten ook wel toelichtingen bij zijn sculpturen. Dat dien je niet letterlijk te nemen; zijn gedichten openbaren een poëtische droomwereld, waaruit ook zijn sculpturen voortkomen.

In de lezing laat ik u dwalen door het atelier van Hans Arp in Meudon, een voorstad van Parijs. Bij die wandeling tussen de gipsen sculpturen, de fluïde Rundplastiken die zo karakteristiek zijn voor Arp, laat ik u een gedeelte horen van het gedicht Mensen uit 1953.

Bescheiden grijsgeverfde stoelmensen
die niets anders willen zijn
dan stoelen waarop anderen gaan zitten
…
Wolkenmensen die zichzelf ter wereld brengen
…
Lange lange dunne draadmensen
van een witte onbeschreven draad
die op een spoel gerold
gemakkelijk in een broekzak meegenomen kunnen worden
…
Mensen die als een Arabische één
in een trein stappen
en als een Romeinse één
weer uitstappen

In de tuin van dit museum in Meudon staan de bronzen beelden van Hans Arp. Ook hier laat ik u dwalen tussen de poëtische beelden met een gedicht. Ik draag Schuilplaats van dromen voor, een gedicht uit 1961:

In de diepe stilte van de Vogezen
ontmoette ik
grote zeilschepen zonder bemanning
die stil
door de wouden zeilden
…
Een orang die slechts
half was
wordt wakker met zijn ontbrekende deel
met de oetan
Klaarwakker klimt hij in een boom
en zingt: “Cacao, cacao, oh, cacao!”

Tedere eeuwigheden
schieten wortel in mij
Eindelijk eindelijk
kan ik tijd verliezen
eeuwigheidje voor eeuwigheidje
tijden lang
oneindige tijden
…

En ik sluit af met een beeld van Hans Arp dat in Den Haag staat: Scrutant l’horizon uit 1966, het jaar van zijn dood. Daarbij draag ik het heerlijke gedicht die große Firgelei voor, dat hij schreef in 1963, deels in het Duits, deels in de fantasietaal Firgel:

knebs zabala dri di dri mn dri
sp sp tatagu

Hans Arp licht in het gedicht toe wat dat voor taal is:

die schöne firgelsprache
ist das verweilen das träumen
das sinnen und überspinnen
sind himmlische traumblumenlieder
also unsichtbare wolken

Das verweilen, das träumen, das sinnen und überspinnen; het er zijn, het dromen, het mijmeren, peinzen; dát is de Firgeltaal. En dat is ook de wereld volgens Arp. In de lezing neem ik u mee langs al deze poëtische beelden om ‘er te zijn, te dromen, te mijmeren en te peinzen.’

Ga mee op 6 oktober naar de wereld van Arp in de lezing Hans Jean Arp – dromen, beelden, gedichten. Informatie en reserveren: klik HIER

Toen ik in 2017 mijn eerste lezing over Hans Arp voorbereidde, ging ik op zoek naar zijn gedichten in het Duits. De Dadaïstische rijkdom van Arps poëzie, zoals bijvoorbeeld het gedicht uit 1920 dat begint met de fantastische regel Ich bin der große Derdiedas, komt het beste tot zijn recht in de originele taal. Op internet vond ik een antiquarische boekhandel, gespecialiseerd in Duitse kunstboeken, waar de Gesammelte Gedichte van Hans Arp te koop waren.

De boekhandel heet Die Schmiede, gelegen aan de kop van de Brouwersgracht in Amsterdam. Ik maakte een afspraak en ging naar Amsterdam om de boeken persoonlijk op te halen. Het winkeltje bevindt zich op de begane grond van een oud grachtenpand en ligt iets beneden straatniveau. De etalage is een venster met kleine ruitjes waarachter de pareltjes uit de collectie bescheiden zijn uitgestald.

Je betreedt hier een wereld waar de drukte van de stad gedempt wordt door de prachtige collectie antiquarische Duitse kunstboeken. Het vriendelijke echtpaar dat de winkel runt versterkt het gevoel dat je hier te gast bent bij liefhebbers van het Duitse culturele erfgoed die hun liefde graag met je delen.

Geïnspireerd door de bijzondere sfeer van liefde voor de kunst ging ik weer naar huis met de drie bundels Gesammelte Gedichte onder mijn arm. Ik vond in deze bundels de heerlijke gedichten die ik in mijn lezing voordraag, zoals Der große Derdiedas, Das Eierbrett, Weh unser guter Kaspar ist tot en Die große Firgelei, een titel die ik abusievelijk eerst las als Dás große Firgel-ei. Maar hoewel het bij Arp vaak over eieren gaat, gaat het in dit gedicht over het spel met de fantasietaal Firgel.

Toen het moment van de première van mijn eerste Arp-lezing naderde ging ik nog een keer bij Die Schmiede langs om er wat flyers achter te laten. Ik vertelde het echtpaar hoe dankbaar ik van de Gesammelte Gedichte gebruik had gemaakt en toen gebeurde er iets heel bijzonders.

De eigenaar gaf me een teken en trok de onderste la van een oude kast open. Hij nam er wat stapeltjes boeken uit en pakte toen een in vloeipapier verpakt boek. Hij opende het papier en het bleek de eerste druk van Hans Arps gedichtenbundel Der Pyramidenrock te zijn uit 1924, met het gedicht Ich bin der große Derdiedas in de originele opmaak. Ik was verbluft en ontroerd dat ik dit boek in mijn handen mocht houden.

Op het schutblad van deze eerste druk staat een portret van Hans Arp door Amadeo Modigliani en de cover heeft de Dadaïstische opmaak die zo goed de sfeer van die tijd aangeeft. Nadat ik het boek heel voorzichtig bekeken had, ging het weer terug in het vloeipapier in de onderste la. Het werd gekoesterd als een bijzonder bezit, niet als een product dat te gelde gemaakt moest worden.

Wat een prachtige gebeurtenis was dat, daar in dat verzonken winkeltje Die Schmiede! Een gebeurtenis helemaal in de geest van Hans Arp, die met zijn geestige en spirituele poëzie streed tegen de Überzermalmer, de mensen die met hun materialisme alles vermorzelen. Tegenover die vermorzelaars stelt Arp zijn große Firgelei, die eindigt met de uitroep waarmee ik ook mijn lezing op 26 juni afsluit: Es lebe die Wolke. Lang leve de wolk!

Op 26 juni geef ik mijn lezing Arps Fluïdum over de beeldende poëzie en poëtische beelden van Hans Arp in Pulchri Studio, Den Haag. Zie: Agenda.

Over krap drie weken geef ik, ter afsluiting van de expositie OER, reflecties van Yke Prins, mijn lezing Arps Fluïdum. Een lezing met gedichten en beelden van Hans Arp, de Frans/Duitse beeldhouwer en dichter die leefde van 1886 tot 1966. Zijn werk, en vooral zijn manier van werken, vertonen een sterke zielsverwantschap met het werk(en) van Yke Prins.

In het mooie boek OER Reflecties, dat bij de expositie verscheen, spreekt Yke Prins in vijf open gesprekken met collega kunstenaars over haar werk en haar drijfveren. Opvallend is dat het er vaak over gaat hoe ze werkt zonder te denken. ‘Iets doemt op in samenspel met mijn handen’, zegt Prins.

Ze omschrijft haar grafische werk, dat ontstaat uit vallende druppels, als ‘…een heel fluïde proces waarbij handelingen elkaar opvolgen zonder denken. En dan gebeurt er van alles. Je bedenkt het niet van tevoren. Als het voltooid is ziet het er vaak uit alsof het zo heeft moeten zijn, alsof je altijd hebt geweten dat het zo zou zijn.’

Dat doet heel sterk denken aan Arps uitspraak: ‘Kunst is een vrucht die in mensen groeit.’ Het kunstwerk ontwikkelt zich onder de handen van de kunstenaar volgens een eigen logica. Dat is geen cerebrale, causale logica, maar het is de logica van de droom. ‘Alle kunstenaars zijn dromers’, aldus Arp, ‘Een kunstenaar beeldhouwt niet, een kunstenaar droomt.’

In Arps eigen sculpturen vloeien de vormen ‘vanzelf’ in elkaar over. Het is niet bedacht, maar de vormen ontstaan uit elkaar met een eigen (droom)logica. Er is vaak geen voor of achter in zijn sculpturen en soms zelfs geen onder of boven. Als in een droom bewegen de vormen vrij in de tijd en de ruimte.

Ook de poëzie van Arp heeft de logica van een droom. De beelden die hij oproept in zijn gedichten zijn ongerijmd als je ze probeert te vatten met je waakverstand, maar ze zijn prima te volgen als je je mee laat voeren met je ‘droomverstand’. Alles vloeit volstrekt logisch in elkaar over, zoals in een droom de ‘ongerijmde’ beelden soepel in elkaar overvloeien. Daarom roep ik aan het begin van mijn lezing Arps Fluïdum het publiek op om het waakverstand op de waakvlam te zetten en het droomverstand wijd open te draaien.

In Jours effeuillés, het gebundelde Franse werk van Jean Arp, staat een prachtige oproep om te dromen:

Het is pas goed als muziek, poëzie en kunstwerk één geheel vormen, zoals bij een weefsel de schering, de inslag en de draad. En wat altijd de voorrang heeft is de droom, het sprookje.
…
Laten we daarom dromen voorbij het lachen en huilen, de top en de afgrond, de atheïstenkliek, de grenzen, de gordijnen, de bezetenen van geld of macht. Laten we daarom dromen tot aan het transcendente licht.

Uit: L’ Arbre à Kakis, 1957

Zet uw droomverstand wijd open en kom naar de lezing Arps Fluïdum op 26 juni in Pulchri Studio. Na afloop kunt u de expositie OER, reflecties bezoeken onder leiding van Yke Prins. Informatie en reserveren: zie Agenda.

Afbeelding boven dit artikel: Silent Music, Yke Prins, corten staal, 2019. Foto: Wisse van de Guchte

Ter gelegenheid van de expositie OER, reflecties van Yke Prins geef ik eind juni een speciale lezing over de Frans/Duitse kunstenaar Hans Arp (1886-1966). In deze lezing, Arps Fluïdum, zal het accent vooral komen te liggen op het vloeiende in Arps werk, in zijn sculpturen, in zijn gedichten. Maar ook de samenhang en vloeiende overgangen tussen het beeldhouwwerk en de poëzie van deze kunstenaar komen aan bod.

In 2016 heb ik ook al een lezing over Hans Arp gegeven, waar een mooie registratie van is gemaakt. Wat me toen vooral aansprak is de droomkwaliteit van Arps beelden en poëzie. Net als in een droom vloeien de vormen en betekenissen vanzelf in elkaar over. Onlogische overgangen misschien voor het waakverstand, maar volstrekt te volgen met je ‘droomverstand’. ‘Alle kunstenaars zijn dromers’ is een aforisme van Hans Arp, ‘Een kunstenaar beeldhouwt niet, of schildert niet, maar dróómt.’ Dromen is een scheppende activiteit.

Nu ik, ter voorbereiding van de lezing Arps Fluïdum, opnieuw in het werk van deze kunstenaar ben gedoken, viel me – naast de droomkwaliteit ervan – vooral de grote sociale bewogenheid op. Onder de soms esoterische beelden waar Arp zich van bedient, voel je een sterke drang om zich uit te spreken. Tegen de waanzin van oorlog, tegen het blinde geloof in techniek en vooruitgang, tegen materialisme en passiviteit.

Een gedicht dat me dit keer bijzonder trof, is het prozagedicht Le grand sadique à tout casser, te vertalen als: De grote, alles-vernietigende sadist. Arp schreef het in 1943, in het Frans. In dit prozagedicht drukte hij zijn woede en frustratie uit over de Tweede Wereldoorlog. Voor de tweede keer maakte hij een oorlog mee op wereldschaal, een oorlog die door een losgeslagen sadist was aangejaagd.

Het gedicht De grote, alles-vernietigende sadist heeft voor Arps doen een ongewoon felle toon. Bij het lezen ervan resoneren in mij sterk de gevoelens van woede en onmacht die ik voel bij de gruwelijke beelden van de oorlog in Oekraïne. Arp schetst hoe een angstaanjagende, manische figuur, naakt en ingesmeerd met fosfor, voor een groot venster staat en alles wat hij maar vinden kan door het venster naar buiten te pletter gooit. Ik geef hieronder een eigen vertaling van het laatste deel van het gedicht:

Alles wat zijn bedienden aandragen, dood of levend, zoet of zout, zwaar of licht, smijt hij door het raam: sigaren, oorlogsschepen, flatgebouwen, spoorwegen, koffie verkeerd, sexappeals, huizen, paddenstoelen, etc. Het raam zit zo hoog dat de objecten door de val sinaasappelmarmelade worden, waar duizenden kindertjes als vliegen op af komen om te likken met hun kleine mondjes. De kindertjes klappen opgetogen met hun pootjes en roepen: ‘Marmelade, marmelade, marmelade’ naar het raam van de grote, alles-vernietigende sadist.
Onophoudelijk, met wilde armzwaaien, gooit hij piano’s, zeppelins, monumenten, diplomaten, etc. door het raam. Hij schuimbekt, hij zweet, hij knerst met zijn tanden en bedenkt dat hij zichzelf moet overtreffen en zijn reeds onvoorstelbare werk moet bekronen. Aangezien hij niets meer voor het grijpen heeft, rukt hij zijn witte haar uit, zijn handen, zijn voeten, smijt ze door het raam, en uiteindelijk werpt hij wat er nog over is van hemzelf door het raam onder het slaken van een angstaanjagende gil, en door zijn val verandert hij, net als alle andere voorwerpen, tot groot genoegen van de duizenden kindertjes, in sinaasappelmarmelade.

Dit gruwelgedicht zal ik niet voordragen op mijn lezing, maar de sterke sociale betrokkenheid van Hans Arp zal hopelijk doorklinken in andere gedichten van de lezing Arps Fluïdum op 26 juni.

De lezing Arps Fluïdum vindt plaats in Pulchri Studio in Den Haag. Na afloop is het mogelijk de expositie OER, reflecties te bezoeken onder leiding van Yke Prins.
Informatie en reserveren: zie Agenda.

Morgen, op 1 mei, geef ik in Den Haag mijn lezing Los! Kunst en vliegwerk van Panamarenko. Opnieuw begin ik mijn verhaal in het Panamarenkohuis in Antwerpen. Ik neem het publiek mee naar dit huis waar de kunstenaar/uitvinder meer dan dertig jaar gewoond heeft en waar hij het grootste deel van zijn ‘tuigen’ bedacht en ontwierp. Hier dompelen wij ons onder in de creatieve chaos waarmee Panamarenko zich omringde.

In het Panamarenkohuis, tussen al die materialen, ontwerpen en modellen, gereedschappen, schetsen en boeken, voel je de geest van Panamarenko. Je loopt als het ware met hem tussen de propellers, de accu’s, de zwemvliezen en duikpakken, de boeken over ufo’s en zeppelins, de opwindbare speelgoedfiguurtjes, de elektronische apparaten en niet te vergeten de vogelkooien van de zes papegaaien waar hij mee samenwoonde.

Aan de wanden hangen foto’s en affiches van zijn projecten, zoals de prachtige foto’s van de proefvlucht in 1972 met het vederlichte vliegtuigje U-Kontrol III in een vliegende storm. Of de foto van zijn onderwaterwandeling tussen de koralen op de Malediven, getooid in zijn eigen duikuitrusting Portuguese Man of War. Op een van de overvolle bureaus ligt een verkreukelde foto van een reis die hij in 1990 maakte naar Peru op zoek naar de zeldzame vogel Hoazin, een foto die eruit ziet als een plaatje uit een Kuifjestrip.

Overal in het huis zwerven propellers; lichte, houten, handgemaakte voorwerpen die meteen associaties oproepen met zijn vliegmachines. In de werkplaats staat een halfgesloopte motorfiets tegen de muur. De motor gebruikte Panamarenko voor zijn vliegende rugzakje Hazerug. Met 60 pk op je rug ga je er immers als een haas vandoor. Een prachtig piepschuimen model voor zijn onderzeebootje PAHAMA ligt bovenop een stellingkast. Waar je ook kijkt, je ziet Panamarenko ‘aan het werk’.

Naarmate je langer in het huis ronddwaalt – en gelukkig krijg je bij een rondleiding van de gids ruim de tijd – raak je meer in de ban van die gekke uitvinder die ons met zijn machines vrij door de wereld laat bewegen. Hier, tussen de modellen en halffabrikaten van zijn ‘tuigen’, voel je zijn onbegrensde scheppingsdrift en aanstekelijke vrijheidsdrang. Je wordt als het ware zelf Panamarenko.

Morgen neem ik mijn publiek weer mee op een reis door het hoofd van Panamarenko. We zullen weer even Panamarenko zijn, de man die los komt van alle beperkingen. Of het nu een zeppelin is om de wereld mee rond te reizen, een gemotoriseerd rugzakje waarmee je naar de sterren suist, of gewoon een bewegend ‘kieken’ dat vrij rondscharrelt op een plateautje, in het creatieve brein van Panamarenko is alles mogelijk. Met zijn beelden laat hij ons vrijheid ervaren. Dat is being Panamarenko.

Op zondag 1 mei kunt u even Panamarenko zijn. Ik geef dan twee keer de lezing Los! Kunst en vliegwerk van Panamarenko.
Locatie: De Beeldhouwwerkplaats in Den Haag.
Aanvang: 11.00 uur en 14.00 uur, entree: €15,00
Reserveren via: agnese61@hotmail.com