Het begint eindelijk een beetje winter te worden. De dagen worden korter, de avonden langer. Af en toe moet je ’s ochtends de handschoenen al weer aan op de fiets. De bomen verliezen steeds meer blad en tekenen zich met hun kale takken scherp af tegen de winterlucht. In Museum Voorlinden staat de ideale expositie voor dit jaargetijde: de overzichtstentoonstelling van Giuseppe Penone.

Net als de winter brengt deze kunstenaar je terug bij de kern. Voor het kunstwerk Ripertere il bosco (Het bos herhalen) bewerkt Penone enorme boomstammen. Jaarring na jaarring pelt hij de boomstam af, maar binnenin laat hij een kern zitten. Die kern ziet eruit als een stam waaruit takken ontspringen. Vervolgens zaagt hij deze smalle stam doormidden en zet de twee helften rechtop.

In Voorlinden staat nu een bos van zes bomen, die groeien uit vierkante sokkels. De sokkels zijn de uiteinden (boven en onder) van de oorspronkelijke boomstam, die Penone in de vorm van een vierkante balk heeft gezaagd. In deze sokkels zie je de takken van de ‘kernboom’ terug, maar nu zoals we ze vaak zien in afgezaagde oppervlakten; het zijn de knoesten in het hout.

In een ander kunstwerk, Spazio di luce (Ruimte van licht), heeft de Penone juist alleen de buitenkant van de boom behouden. Als een veelpotig, geleed dier staat daar een holle, omgevallen boom op zijn takken. De buitenkant is donker brons, de binnenzijde stralend goud. De stam is in acht stukken gezaagd; de ‘geledingen’ van het dier. Via de zaagvlakken en door gaten in de schors zie je de schitterende binnenkant. De kern is hier het stralende licht.

De holle boom fungeert ook als een soort telescoop die focust op de wandtekening Propagazione (Voortplanting). Op de muur is met viltstift een patroon getekend van grillige concentrische cirkels, die doen denken aan jaarringen. Het zijn echter de uitvergrote en geëxtrapoleerde lijnen van de vingerafdruk van Penone. Zijn ‘kern’ valt samen met die van een boom.

Het meest fysieke kunstwerk van Penone is Sculture di linfa (Lymfe sculpturen). Om dit kunstwerk goed te ervaren moet je je schoenen uittrekken. Dan loop je op kousenvoeten over marmeren tegels waarvan de aders voelbaar zijn gemaakt. Penone heeft het witte marmer om de zwarte aders weggehakt en daarmee de natuurlijke structuren van het gesteente blootgelegd. In de ribbels onder je voeten voel je de kern van het marmer in al zijn fijne vertakkingen.

Rondom in de zaal hangen aan de wanden gelooide koeienhuiden die op boomstammen zijn gedroogd. De afdruk van de schors is in het leer achtergebleven. De grillige plooien maken als het ware de fijne aderstructuur zichtbaar die je onder je voeten voelt. Of andersom. Je voelt wat je ziet en je ziet wat je voelt: een kern die zich in een eindeloos netwerk van fijne nerven vertakt.

De winter legt de kern van bomen bloot; het leven dat zich in de takken in steeds fijnere ‘nerven’ splitst. Giuseppe Penone laat je die fijnvertakte kern aan den lijve ervaren.

Bij het essendorp Diever in Drenthe, waar ik een paar dagen op vakantie ben geweest, ligt de Hezenes. Het is een schilderachtige plek, waar je de sfeer van het oude Drentse landschap nog heel goed voelt. Het is ook de plek waar alle aspecten van deze streek waar ik zo van hou bij elkaar komen.

De es, een wat hoger gelegen gedeelte van het landschap, werd gebruikt om graan te verbouwen. Door de voortdurende toevoeging van schapenmest en stro aan de schrale grond werd het oppervlak nog hoger en golvender. Essen hebben vaak een licht glooiende, ronde koepelvorm met daaromheen houtwallen en bossen. Het is een intiem landschap, waar je je oog graag laat meegaan met de dalende en rijzende golven.

Aan de noordzijde van de Hezenes begint het Drents-Friese Wold, een enorm bosgebied dat zich uitstrekt tot Appelscha in Friesland. Daar, aan de bosrand, ligt het voormalige Armenwerkhuis, nu het Landhotel waar ik verbleef. ’s Avonds, na het diner, maakten geliefde en ik vaak nog een wandeling over de es. In de lage avondzon reikten onze schaduwen tot ver in het veld.

Bij de bosrand scharrelden vaak reeën rond, die in de zonsondergang nog reebruiner werden. Op de omgeploegde akker, die naar verse koemest rook, riedelde het van de Witte kwikstaarten. Overal zag je in het strijklicht kleine zwart/witte ‘sterretjes’ opflakkeren tegen de bruingrijze ondergrond. Het “tiddit!” van deze kwikzilveren vogeltjes was niet van de lucht.

Grote lijsters lieten hun melancholieke zang over het veld schallen, terwijl ze rechtop op het veld stonden. Maar zij werden qua schoonheid naar de kroon gestoken door hun verre neef de Beflijster. Subliem uitgelicht in de ondergaande zon scharrelde deze zwarte vogel met bronskleurige vleugels over de akker. Als hij zich, zoals alle Lijsters doen, oprichtte en even stilstond, toonde hij zijn chique, spierwitte bef in volle pracht.

Het was al een kwestie van geluk om de Beflijster te zien – het is eigenlijk een trekvogel die allang in het Noorden had moeten zitten – ons geluk kon helemaal niet meer op toen we ook nog een Tapuit ontdekten. Deze bedreigde vogel, die nestelt in verlaten konijnenholen, kwam vroeger algemeen voor in duinlandschappen en op woeste grond, maar onder andere door konijnenpandemieën is het een zeldzame verschijning geworden. Maar daar zat-ie: maskertje op, grijze rug en kop en prachtige lichtoranje keel, overgaand in een witte borst en buik. Een beauty!

Aan de westkant van de Hezenes ligt het Shakespearetheater; het openluchttheater waar elke zomer een toneelstuk van Shakespeare wordt gespeeld. Aan de rand van dit betoverende landschap wordt in de zomernacht een van de heerlijke stukken opgevoerd van Sjakie uut Spier, zoals de schrijver wordt genoemd op de webstee van ut Deevers Archief. (NB Spier is een dorpje in de buurt.)

In het dorp Diever staat bij de kerk een bronzen beeldje van Arie Teeuwisse, met een scène uit De Midzomernachtsdroom: Elfenkoningin Titania, echtgenote van koning Oberon, is betoverd en verliefd geworden op Spoel de Wever die een ezelskop heeft. Ze kussen. Onder het beeld staat een mooi Drents gedicht van Roel Reyntjes over de betovering van dit speciale dorp:

Midzommernachtdreum

De keunegin der elven
die kust de ezelskop
en boven bomgewelven
daor zweeft de maone op –

het is het uur der geesten
as Oberon regeert,
Titania giet feesten
en Puck döt ’t al verkeerd –

now giet het waer gebeuren,
de tover döt zien wark –
greun glaanst de elvenkleuren….
In Diever, bij de kark

daor stiet in steen oethouwen
hoe dwaos de liefde is –
en Spoel met zien getrouwen
die speult van Pyramus.

Hier is oprechte iever
verkeerd noch ongepast –
Midzommernacht in Diever
en Shakespeare is te gast.

Ja, de tover döt zien wark op de Hezenes in Diever.

Hans Arp was bevriend met de beeldhouwer en dichter Kurt Schwitters. Ze deelden een gevoel voor humor en geloofden in de collage als kunstwerk. Van Kurt Schwitters wordt verteld dat hij, fietsend door zijn woonplaats Hannover, alles opraapte wat hij maar vond: stukjes papier, kurken, touwtjes, buskaartjes. Al die materialen verwerkte hij in collages.

Schwitters noemde zijn kunst niet Dada, maar Merz. De naam was ontstaan uit een collage die hij gemaakt had van krantenknipsels. Daarin had hij in een advertentie de woorden ‘Kommerz- und Privatbank’ verknipt tot ‘merz’.

In 1920 brachten Arp en Schwitters een vakantie door op het Noordzee-eiland Sylt. Ook Arps (toen nog) verloofde Sophie Taeuber was mee. Zij schrijft in brieven aan haar zuster dat de mannen de hele dag enthousiast samenwerkten: ‘Es wird gedichtet, gemerzt und gearpt, den ganzen Tag.’

Arp en Schwitters struinden de stranden van het eiland af. Van het drijfhout dat ze daar vonden maakten ze collages, die Arp Dadaïstische namen gaf zoals Trousse d’un Da (= tas van een Da) of Trousse du naufragé (= tas van de schipbreukeling).

Van sommige onderdelen in die collages is de herkomst nog te herkennen. We zien in Trousse du naufragé de steel van een  kwast (?) en een uitgeboord rond gat in een houten plankje. Voor Schwitters was die herkenbaarheid een belangrijk onderdeel van het kunstwerk; dit soort afgedankte gebruiksvoorwerpen konden worden samengevoegd tot een kunstwerk.

Arp was meer geïnteresseerd in de afgeronde vormen van de aangespoelde materialen, waaronder ook veel takken, wortels, boomstronken en stenen. Door die natuurlijke vormen te bestuderen en na te tekenen, kwam hij tot zijn oervorm: das bewegte Oval. Dat is niet een strak geometrisch ovaal, een uitgerekte cirkel zeg maar, maar een asymmetrisch ovaal vol in- en uitstulpingen; golvende vormen die als het ware telkens een andere gedaante kunnen aannemen.

De meest simpele ovalen bij Arp zijn de eivorm en de licht slingerende, schuinopgerichte 0-vorm. Die laatste noemt Arp ‘navel’. Het navelvormige bewegtes Oval komt in veel van zijn werken terug. In 1923 publiceert Arp in Schwitters’ tijdschrift Merz zeven litho’s, Arpaden genaamd. Een van die Arpaden heet ‘Een navel’. Hier is in een wit vlak een kleine, schuine, onregelmatige ovaal te zien. In een andere Arpade is een grote gehalveerde navel te zien: ‘De zee’.

En dan zijn er ook nog de vakantiekiekjes van Arp aan zee. In de verte loopt Sophie in de branding en op de voorgrond poseert Arp als een Botticelli-achtige Venus en laat zijn navel zien. Zee en navel. Ik wens u een goede zomer.

Wat is er heerlijker dan op een zomerse dag door een bos te lopen dat vol staat met kunst? De wind ruist door de bomen, licht en schaduw dansen over de beelden en door de afwisseling van open plekken en dichte begroeiing word je iedere keer weer verrast door een kunstwerk.

Eergisteren, op een heel zomerse dag, heb ik in zo’n bos gewandeld: beeldentuin Clingenbosch, het landgoed tegenover Museum Voorlinden, waar kunstverzamelaar Joop van Caldenborgh rondom zijn woonhuis zijn particuliere collectie heeft opgesteld. Een kordate gids leidt je in twee uur langs zestig sculpturen. Inclusief de te overbruggen afstanden kom je dan uit op twee minuten per kunstwerk. Krap vier keer langer dan de gemiddelde tijdsduur die een museumbezoeker besteedt aan het kijken naar één kunstwerk: een halve minuut.

Toch maken bijna alle kunstwerken een blijvende indruk. Dat komt niet alleen door de opgewekte en ter zake kundige toelichtingen van de gids, maar ook door de uitgekiende locaties. Natuur en sculptuur versterken elkaar. Veel kunstwerken zijn in opdracht gemaakt en bij de plaatsing van alle sculpturen is zorgvuldig gekeken naar de omgeving waarin het komt te staan. Bovendien, niet onbelangrijk voor een goede indruk van een beeld, mag je ze (bijna allemaal) aanraken!

In de beeldentuin is elke locatie raak. De springerige compositie ‘27 kubussen’ van Erik van Spronsen bijvoorbeeld wordt nog beweeglijker door de schaduwen van de takken die over de gladde, witte oppervlaktes dansen.

Dicht bij het woonhuis, aan de rand van een gazon, staat tegen een achtergrond van bronsgroen eikenhout de imposante geometrische constructie van Sol LeWitt ‘2x7x7’. De open kubussen van witte horizontale en verticale balken krijgen bijna letterlijk een extra dimensie in het schitterende spel van zon en schaduw op de sculptuur.

Het woord ‘clinge’ uit Clingenbosch betekent ‘duin’ en bovenop zo’n duintje staat de grote zandstenen sculptuur ‘Zonder titel’ van Anish Kapoor; een rechtopstaand blok ruwe steen met aan de voorzijde een zachte, vloeiende opening waardoor je als het ware naar binnen wordt gezogen, dieper de duisternis van het omringende kreupelhout in.

De hoge, een beetje plechtstatige werking van de beukenbomen in het bos wordt versterkt door de ijle blauwe lichtlijn ‘Argon’ van Bill Culbert. Even verderop ligt tegen een helling een mysterieuze kring van ruwgranieten stenen. Deze ‘Merrivale Ring’ van Richard Long past ook uitstekend in de gedragen sfeer van het beukenbos.

Aan de rand van het bos, waar de begroeiing dunner wordt en verkeersgeluiden doordringen, staat Tony Cragg’s ‘Minster’; hoge, puntige torens van opeengestapelde machine-onderdelen. Hier, op de overgang naar de ‘normale’ wereld van snelle machines, houdt een roestbruine Borobudur van oude velgen, tandraderen en vliegwielen de wacht.

Hoe anders werkt kunst als het niet in een ommuurde ruimte staat, maar in de natuur. En hoe anders werkt de natuur als er kunst aan wordt toegevoegd. En ook al moest ik het doen zonder de sculptuur ‘Schalenboom’ van Jean Arp (in bruikleen? in depot?), dit bezoek aan Clingenbosch was een heerlijk zomerse cul-/natuurbeleving.

Al ruim een week hangt er buiten een heerlijke geur: de linde bloeit! Hoewel je de bloei kunt zien aankomen – in het frisgroene gebladerte verschijnen steeds meer elegante geelgroene bloemtrosjes – word ik elk jaar weer verrast door die vriendelijke geur. Als ik door de stad fiets, gepreoccupeerd door dringende zaken als werk, boodschappen en verkeer, treft mij plotseling een subtiel parfum dat zegt ‘ontspan’, ‘laat maar los’, ‘kom thuis’.

Na die eerste onverwachte Duft ruik ik het vaker. Sommige straten blijken opeens vol met ruisende lindenbomen te staan. De straat is veranderd in een bad waar de lindengeur om je heen golft. Een geur die niet bedwelmend is of opdringerig, maar eerder koesterend. Het lindenbad duurt ongeveer twee weken en dan is het weer voorbij. Dan moeten we weer een jaar wachten op deze subtiele wenk om te ontspannen.

Van oudsher is de linde een boom waarin goede geesten wonen. In vroeger tijden werd onder de linde (Latijnse naam: Tilia) recht gesproken, sub Tilia was het oordeel afgewogen en mild. Voor het huis plantte men vaak een lindenboom; de goede geesten beschermden het huis. Zo werd ‘thuis’ de plaats waar de lindenboom voor de deur staat. In de Middeleeuwen was het lindenblad het symbool van de vrije grondbezitter en van de pelgrims.

Die associatie met ‘thuis’ vind je heel sterk in de Duitse romantiek. Schuberts bekende lied ‘Der Lindenbaum’ uit 1827 gaat over het verlangen naar thuis, naar de linde. De zanger is ver weg van huis, maar in zijn droom hoort hij de linde ruisen: ‘Komm her zu mir, Geselle/Hier find’st du deine Ruh’.

En honderd jaar later zingt Zarah Leander in de film Heimat (1938):

‘…
Drei Palmen stehen am Meere,
die Fremde ist so leer,
drei Küsse geb’ ich dem Winde,
der trägt sie wohl über’s Meer.

Da steht in einem Garten,
ein grüner Lindenbaum,
ich küsse seine Rinde,
bei Nacht in meinem Traum.’

Ook bij Gustav Mahler komt de linde voor als symbool van een plek waar je kunt rusten, waar je gekoesterd wordt. Hij speelt met de dubbelzinnigheid van het woord ‘linde’ dat in het Duits ook ‘zacht’ betekent. In het lied ‘Ich atmet’ einen linden Duft’ (1901) zingt de sopraan: ‘Ich atme leis/Im Duft der Linde/Der Liebe linden Duft’ (‘Ik adem licht/In de geur van de linde/De zachte geur van de liefde.’)

Ontspan. Laat maar los. En ga mee met de Frisse-Blik-Wandeling die ik op vrijdag 22 juni houd op Landgoed Clingendael. We wandelen onder de linden en luisteren naar de muziek van Schubert, Mahler en Zarah Leander. Van mineur naar majeur.