Kort na (of tijdens?) de reeks Fumées sur les toits maakt Fernand Léger twee schilderijen waarin rookwolken een belangrijke rol spelen. Beide schilderijen hebben een verticaal formaat, net als de laatste doeken uit de Fumées-reeks. Het accent ligt daardoor op het opstijgende karakter van de rookwolken, geschilderd als ondoorzichtige, witte bollen die de achtergrond gedeeltelijk aan het oog onttrekken.

Een van die twee schilderijen is Les fumeurs, De rokers, een fors schilderij (129 x 96 cm) uit 1911-1912. Rechtsonder, in de hoek, zitten twee mannen met pijpen. Uit die pijpen stijgen dikke rookwolken op die de mannen en het landschap achter hun gedeeltelijk afdekken. Het contrast tussen de volumineuze rookwolken en de platte, maar felgekleurde daken doet denken aan de latere versies van Fumées sur les toits. Ook in die schilderijen geeft Léger de architectonische, hoekige vormen van de huizen felle kleuren en onderbreekt hij die felgekleurde vlakken met dikke, witte bollen.

De rookwolken van de paffende mannen drijven het landschap in, een landschap met bomen die een gelijkenis vertonen met de peren die links achter de rokers in een schaal op een tafel lijken te liggen. Zitten de mannen voor een open raam? Dat zou je denken als je het rode vlak linksboven ziet als een gordijn. Het schilderij geeft meerdere gezichtspunten. Léger speelt met het idee van binnen en buiten; we zien én twee mannen bij een tafel met fruit én een landschap. En zijn het wel twéé mannen die we zien? Ze lijken erg op elkaar, vloeien enigszins in elkaar over. Misschien zijn het twee aspecten van een en dezelfde man.

Mogelijk is die dubbelzinnigheid (binnen en/of buiten, één en/of twee mannen) een manier voor Léger om de veelheid aan indrukken weer te geven waar de mens in het begin van de twintigste eeuw aan blootstond. ‘Een moderne mens registreert honderd keer meer zintuiglijke indrukken dan een achttiende-eeuwse kunstenaar; zozeer zelfs dat onze taal bijvoorbeeld vol zit met verkleinwoorden en afkortingen,’ zei Léger, en de witte bolle vormen van zijn rookwolken waren het perfecte middel om die fragmentatie en die dynamiek weer te geven.

In 1912 schildert Léger ook La femme en bleu, De vrouw in het blauw; een groot schilderij (193 x 129 cm) waarin opnieuw rookwolkachtige vormen zorgen voor fragmentatie en dynamiek. De abstractie is nog verder doorgevoerd, maar je kunt een figuur herkennen (je ziet gevouwen handen en een gezicht en profil) die op een stoel zit met een gedraaide poot en een rode leuning. In de hoek linksonder zie je nog zo’n stoel. Op de tafel rechts van de figuur staat een glas met een lepel erin. Rechtsonder een halfrond tafeltje.

Het gewaad van de figuur (de ‘vrouw’ volgens de titel) is blauw; op de plek waar haar armen, borst en schoot zich zouden moeten bevinden zijn halfronde of hoekige vormen van een intense kobaltblauwe kleur geschilderd. Maar het opvallendst zijn de witte vormen, meest bollen, die het beeld doorsnijden en afdekken. Zit ze in een café waar veel gerookt wordt?

Zo te zien is het erg druk om haar heen; allerlei kleine, veelkleurige bolle, cilindrische en rechthoekige vormen dwarrelen om haar heen. Misschien zijn het de ‘verkleinwoorden en afkortingen’ van Léger waar deze vrouw middenin zit. De fragmenten van gesprekken, het gerammel van servies, de geuren van sigaretten en sigaren, kortom, de vele indrukken van de moderne tijd die Léger hier, dankzij zijn Rook-boven-de-daken-reeks, dynamisch weergeeft.

Op 22 maart, tijdens de excursie van Instituut Helikon naar museum Kröller-Müller, geef ik mijn lezing De ontdekking van de rook, over de kubistische periode in het werk van Fernand Léger. Informatie en reserveren: zie Agenda

In de tijd dat Fernand Léger zijn serie Fumées sur les toits schilderde (1911-1912) kwam hij vaak in La Closerie des Lilas. Dit Parijse café was het verzamelpunt van jonge kunstenaars om er te discussiëren, te socialiseren, te drinken en te roken. De schilders, schrijvers en filosofen die elkaar hier ontmoetten wilden in hun werk afrekenen met de traditionele kunst. Ze zochten naar manieren om het gevoel van hun tijd uit te drukken.

Een van de dichters die hier kwam was Jules Romains. Hij had een zekere naam had gemaakt met zijn dichtbundel La Vie Unanime, Poème die in 1908 was verschenen. In de dichtbundel verheerlijkt Romains het Unanimisme, een gedachtegoed dat zich keert tegen het starre individualisme van het fin de siècle. Broederschap en solidariteit staan centraal in deze filosofie.

De dichter ervaart in de moderne stad de gemeenschappelijkheid met alle andere mensen. Rookpluimen vormen de verbindende factor tussen inwoners onderling en hun omgeving. Rookpluimen wijzen ook op een nieuwe tijd, een stralende toekomst. Romains dichtte onder andere:

De fabrieken stoten hun rookwolken uit
als vlaggen
en van hun schoorstenen
wapperen heroïsche zwarte pluimen.
Mijn jonge bloed spoort mij aan ze te volgen,
te marcheren met de massa huizen.
Mijn ziel strekt zich uit boven mij
en wappert als de rookpluimen…
Geliefde stad, mijn bewustzijn zal gaan
waar jouw rookpluimen gaan.

Het is niet bekend of Léger deze gedichten heeft gelezen. Maar hij heeft in de Closerie zeker gesproken met Romains en kennis gemaakt met diens gedachtegoed. Het moet een gevoelige snaar in Léger hebben geraakt, die zich na de Eerste Wereldoorlog ontwikkelde tot communist.

In de twintiger jaren was Léger, net als veel andere kunstenaars, gefascineerd door de dynamiek van de nieuwe tijd. De industrialisatie had het tempo van het dagelijks leven enorm veranderd. Overal was snelheid, lawaai, geuren, afbeeldingen, mensen. Léger probeerde dat dynamische gevoel te vatten in zijn schilderijenreeks Fumées sur les toits, een tiental schilderijen en tekeningen van het uitzicht uit zijn atelier over de daken van Montmartre.

In museum Kröller-Müller worden op de expositie Fernand Léger en de daken van Parijs grofweg drie ‘groepen’ onderscheiden in de reeks Fumées. De eerste schilderijen geven nog min of meer de werkelijkheid weer. We zien muren en daken met vensters en in de verte de torens van de Notre-Dame. De kleuren zijn vrij realistisch; bruine vlakken van de muren en grijze ‘zinken’ daken. Bolle, wittige rookwolken doorsnijden het beeld verticaal.

De tweede groep, waartoe ook het recent ontdekte schilderij behoort, is veel kleurrijker en abstracter. De vierkante rode, blauwe en bruine vlakken zijn niet meer herkenbaar als muren of daken. Ze vormen een sterk contrast met de bolle, geelwitte vormen die nog steeds in een verticale ‘beweging’ omhoog gaan.

In de derde groep zijn de vormen nog uitgesprokener en is het doek nog abstracter. De rookwolken zijn hier krachtige (hele of halve) bollen die een dynamisch contrast vormen met de vierkante, gekleurde vlakken.

Fumées sur les toits laat mooi zien hoe Léger, aan de hand van de rookpluimen boven de daken, de tijdgeest probeerde uit te drukken. Daarbij ontwikkelt hij steeds meer een eigen, kubistische vormentaal. Of hij bewust het Unanimisme van Romains en de zijnen omarmde is de vraag, maar hij voelde wel dat er een nieuwe kunstvorm nodig was, die de dynamiek – én het optimisme – van de nieuwe tijd weergaf.

Op 22 maart, tijdens de excursie van Instituut Helikon naar museum Kröller-Müller, geef ik mijn lezing De ontdekking van de rook, over de kubistische periode in het werk van Fernand Léger. Informatie en reserveren: zie Agenda

Mijn eerste activiteit in het nieuwe jaar is de lezing De ontdekking van de rook, een lezing die ik maak in opdracht van instituut Helikon in Utrecht. Het draait in deze lezing om de kubistische schilderijen van Fernand Léger (1881-1955).

In het begin van de twintigste eeuw maakte Léger een reeks schilderijen in een eigen kubistische stijl, waarbij hij het uitzicht uit zijn atelier over de daken van Parijs als inspiratie nam. Deze schilderijen staan centraal in de expositie Fernand Léger en de daken van Parijs in museum Kröller-Müller. Mijn lezing vindt plaats tijdens een Helikon-excursie naar deze expositie in maart 2023.

Toen ik voor het eerst de titel Fernand Léger en de daken van Parijs hoorde, zag ik meteen het uitzicht voor me vanuit de mansarde van een hotelletje in Montparnasse. Omkaderd door het zolderraam ontvouwde zich daar een ‘kubistische’ compositie van zinken daken, een uitzicht waar Parijs zo beroemd om is. Ik kon me heel goed voorstellen hoe zo’n uitzicht Léger geïnspireerd moest hebben om zijn schilderijenreeks te maken.

Het verschil is dat ik in de zomer in Parijs was, terwijl Léger zijn grootste inspiratie haalde uit de rookwolken die tussen de daken en muurvlakken uit de schoorstenen omhoog kringelden. De schilderijen die hij in 1911-1912 van dit uitzicht maakte heten dan ook allemaal Fumées sur les toits; Rook boven de daken.

Léger zag een contrast tussen de platte vlakken van de muren en de daken en de bolle, plastische vormen van de rook. En contrast is wat een schilderij leven geeft, volgens Léger. ‘Contrast = dissonantie, en dus een maximaal expressief effect’, aldus Léger. Zijn kubistische rookwolken zijn gestapelde, bolle volumes die contrasteren met de platte, ‘dode’ rechthoeken van de muren en de daken. Die rechthoeken gaf hij leven door ze van felle kleuren te voorzien.

Dit contrast geeft zijn schilderijen een sterke dynamiek. Anders dan zijn tijdgenoten Picasso en Gris, die vooral de fragmentatie van de werkelijkheid weergeven in hun werk, is het werk van Léger heel dynamisch. Hij ervoer de ‘moderne tijd’ (het begin van de twintigste eeuw) ook als een dynamische tijd: ‘Het zicht door de deur van de treinwagon of de voorruit van een auto, in combinatie met de snelheid, heeft het gewone uiterlijk van de dingen veranderd. Een moderne mens registreert honderd keer meer zintuiglijke indrukken dan een achttiende-eeuwse kunstenaar.’

Na de reeks Fumées sur les toits zal Fernand Léger zich nog verder bekwamen in het werken met contrast op zijn doeken. Hij maakt de reeks Contrastes de formes, waarin alleen maar felgekleurde bollen en cilinders te zien zijn in een dynamische compositie. Het veelvuldig gebruik van cilindrische vormen leverde hem de bijnaam tubiste op.

Na de Eerste Wereldoorlog keren in zijn werk de menselijke figuren weer terug, zij het in vereenvoudigde vorm. In de tekeningen die hij in 1921 als voorstudie maakt voor zijn schilderij Le Grand Déjeuner zie ik in de golvende haren van de vrouwen nog de rookpluimen terug, die boven de daken van Parijs zweefden. Door de ontdekking van de (plastische kwaliteiten van) rook heeft Léger zijn krachtige en ontroerende vormentaal kunnen ontwikkelen.

Mijn lezing De ontdekking van de rook zal plaatsvinden tijdens de Helikon-excursie naar museum Kröller-Müller op woensdag 22 maart. Informatie en reserveren: zie Agenda.

In mijn vorige blog schreef ik hoe ik in de aanloop naar Kerst naar Bremen ging waar ik me gewillig onderdompelde in de sfeer van de Weihnachtsmarkt. Ik ging echter naar deze stad voor de expositie Die Firma Arp in het Gerhard-Marcks-Haus. Het bezoek aan deze expositie was een overweldigende ervaring en tegelijk ook een afscheid van Hans Arp.

In het Gerhard-Marcks-Haus zijn tot 29 januari 2023 meer dan driehonderd gipsen sculpturen van Arp opgesteld, de Rundplastiken die hij vanaf de dertiger jaren ging maken. In een eindeloze variatie staan hier de golvende en vloeiende sculpturen die Arp onder zijn handen liet ontstaan als ‘een vrucht die in mensen groeit’. De bezoeker kan hier dwalen door de droomwereld van Arps figuren, zoals ik dat ook heb ervaren in zijn atelier in Meudon. En zoals ik dat in mijn lezing aan het publiek probeer over te dragen.

De beelden hebben allemaal unieke vormen. Een enkele keer zie je een bepaalde vorm terugkomen of zie je hoe Arp de vorm verder heeft laten ‘groeien’. De geestige en poëtische titels die hij aan zijn werk gaf, maken dat je ze met nog meer verwondering en plezier bekijkt. Eén van de leukste sculpturen is Frucht unterwegs/Le fruit qui marche (Vrucht onderweg) uit 1965, een vruchtachtige vorm met twee beentjes. Arp ironiseert hiermee het beroemde beeld van Rodin, L’homme qui marche uit 1900, maar de Duitse titel verwijst ook naar het voortdurend in beweging zijn.

Voor mij was deze ontmoeting met Arp ook een soort afscheid. Niet alleen omdat na de tentoonstelling deze collectie van de Stiftung Arp e. V., Berlin uiteenvalt – de gipsen zullen worden verdeeld over verschillende musea – maar ook omdat 2022 het jaar was waarin ik mijn lezing over Hans Arp heb afgerond. In dit post-coronajaar heb ik nog drie keer met veel liefde verteld over Arps prachtige droomwereld met beelden en gedichten, maar in 2023 richt ik mij weer op nieuwe projecten. Ik ben een Frucht unterwegs.

Ik begin het nieuwe jaar met een korte lezing voor Helikon Utrecht over de tentoonstelling Fernand Léger en de daken van Parijs in museum Kröller-Müller. Deze lezing gaat gepaard met een excursie naar het museum in maart 2023.

In april 2023 opent in museum Beelden aan Zee de expositie Henry Moore, Vorm en Materiaal en ik ben een lezing aan het voorbereiden over deze bijzondere beeldhouwer. Henry Moore is vooral bekend door zijn stenen en bronzen Reclining Figures, menselijke figuren die ontspannen achteroverliggen, leunend op een arm.

Hoe de expositie eruit gaat zien is nog niet bekend, maar in de voorbereiding op mijn lezing word ik getroffen door het ‘gebaar’ van de Reclining Figures; een vanzelfsprekende en ontspannen verbinding tussen de mens en de aarde. De natuur is een belangrijke inspiratiebron voor Moore en zijn beelden strekken zich uit in hun omgeving of doemen eruit op met een rustgevende vanzelfsprekendheid.

Vanaf mei 2023 zal ik de lezing, met als werktitel Henry Moore, Reclining, gaan geven tot het einde van de expositie in Beelden aan Zee in oktober 2023.

Ik wens u een mooi, vloeiend Nieuwjaar en hopelijk tot ziens bij een van mijn lezingen.

In de Agenda en in mijn Nieuwsbrief houd ik u op de hoogte over de lezingen.

In het Kunstmuseum Den Haag is een kleine tentoonstelling ingericht rond het beeld Scrutant l’horizon (De horizon afturend) van Hans Arp uit 1965. Dit beeld van 4.40 meter staat sinds september 1966 aan de rand van Mariahoeve en kijkt uit over de weilanden van het landgoed Marlot. Arp heeft de plaatsing van het beeld nooit meegemaakt; hij overleed in juni 1966 in Zwitserland. Scrutant l’horizon was zijn laatste beeld.

Hans Arp maakte dit beeld in opdracht van de Gemeente Den Haag. Hij bezocht van tevoren de locatie en kwam zo waarschijnlijk tot deze vorm en deze titel. Het ‘uitzicht’ van het beeld is een van de mooiste uitzichten van Den Haag. Waar de flats van Mariahoeve stoppen, strekken zich de weilanden uit, afgezoomd met de lommerrijke paden van het landgoed Marlot. Op de expositie in het Kunstmuseum hangen mooie foto’s uit de zeventiger jaren die de idylle van kunst als rustpunt in een moderne wijk uitstralen.

Ook zijn er foto’s van de grote overzichtsexpositie van Arps werk die het museum een jaar na zijn overlijden organiseerde. Opmerkelijk is een artikel over een speciale rondleiding voor blinden op deze tentoonstelling in 1967. Uiteraard mochten deze bezoekers met hun handen kijken, iets wat eigenlijk elke bezoeker van Arp-sculpturen zou moeten mogen. Pas dan ervaar je hoe zijn vormen zich ‘onder je handen’ ontwikkelen.

Het museum verwierf in de zestiger jaren de gipsen maquette van Scrutant l’horizon, ongeveer een meter hoog. In 1970 heeft het museum, op verzoek van de weduwe van Arp, er drie bronzen afgietsels van laten maken. Twee daarvan staan nu met de gipsen maquette in het museum. Het is boeiend om deze beelden van alle kanten te bekijken. Je ervaart nu in één oogopslag hoe beweeglijk het beeld is; elke kijkrichting geeft weer een nieuw perspectief.

Behalve Scrutant zijn er op de expositie nog een paar andere werken van Arp uit de collectie van het Kunstmuseum tentoongesteld. Heel verrassend is het vilten kunstwerk Variable Bild uit 1964. Op een zwart doek ligt een aantal witte vilten vormen met typisch Arpiaanse rondingen. Het idee was dat de kijker zélf met deze witte vormen een compositie kon maken op de zwarte ondergrond. Wow! Arp maakt het kind in ons weer wakker; je kunt spelen met vilten opplakfiguren. Helaas zit de uitnodiging om kind te worden achter museaal glas.

Hans Arp, het laatste werk is een leuke kleine expositie in het Kunstmuseum. Je ervaart Arps Scrutant l’horizon op een andere manier, er hangen een paar mooie gedichten van zijn hand en je wordt verrast, onder andere door zijn Variable Bild en zijn Sterretje (goed zoeken!). Je wordt weer een beetje een kind dat speelt met de wereld om zich heen. Net als Arp: ‘Ik ga met de woorden om als een kind met zijn bouwstenen. Ik betast ze en buig ze om, alsof het sculpturen zijn.’

Op 15 december geef ik in Den Haag mijn lezing Hans Jean Arp – dromen, beelden, gedichten. Zie: Agenda

Daags na mijn lezing Rembrandts Handen in het Theater van Villa Ockenburgh ging ik naar het Mauritshuis om de handen van de meester zelf te zien in de expositie Manhattan Masters. In deze expositie met topstukken uit de New Yorkse Frick Collection bevindt zich een zelfportret van Rembrandt waarin hij ook zijn handen heeft afgebeeld, iets wat hij niet vaak deed in zijn zelfportretten. Overigens was dit ook de dag na de aanslag door klimaatactivisten op Vermeers Meisje met de parel, het gezicht van het Mauritshuis, maar daarover schrijf ik in een later blog meer.

Rembrandts zelfportret uit de Frick Collection is een groot doek, 1.34 bij 1.03 m, daterend uit 1658. Dit was een moeilijk jaar voor Rembrandt; hij was bankroet en moest zijn mooie huis in de Sint Anthonisbreestraat verkopen plus een groot deel van zijn bezittingen. Met Titus, Hendrickje en hun dochter Cornelia verhuisde hij naar een kleine woning in de Jordaan. Maar ondanks, of juist omwille van, deze ellende beeldt Rembrandt zichzelf pontificaal af, in een gouden gewaad breeduit gezeten op een troon.

Maar zít hij wel? In het halfduister van de zaal is er iets vreemds aan de hand met de stoel waarin Rembrandt zit. Onder zijn linkerhand, die losjes een schilderstok vasthoudt, is de linkerarmleuning van een stoel te zien. De rechterhand ligt over een vreemde krul heen, die zeker niet parallel loopt aan de linkerarmleuning. Waarschijnlijk is het een plooi van de mantel die hij heeft omgeslagen. Die plooi zou dan over de rechterarmleuning heen liggen.

En hoe zit het met die rechterhand? Rembrandt schilderde met rechts en voor zelfportretten keek hij in de spiegel. Dan is rechts dus links. Zou dit verklaren waarom de geschilderde rechterhand zo veel krachtiger is afgebeeld dan de geschilderde linkerhand? Hij moest natuurlijk telkens opstaan of in ieder geval gaan verzitten om van de spiegel naar het doek te bewegen. Links kon hij zijn hand dan misschien nog wel fixeren, maar rechts was de hand voortdurend in beweging.

De mouw van de geschilderde rechterhand (dus eigenlijk de linkerhand) is met prachtige, geprononceerde verfstreken geschilderd en de handrug met glanzende knokkels springt er duidelijk uit. Rembrandt laat zichzelf hier zien als iemand die de situatie volledig in de hand heeft.

In 1665 schildert Rembrandt een ander zelfportret waarin hij zijn hand ‘afbeeldt’. Het is wat mij betreft een eerlijker zelfportret. Het is het beroemde Zelfportret met twee cirkels. In dit schilderij is Rembrandt minder beeldvullend en zijn kostuum is wat eenvoudiger. Maar het opmerkelijkste verschil zit in de handen. De rechterhand is nu onzichtbaar en de linkerhand, die het palet, penselen en de schilderstok vasthoudt, is een blur.

Rembrandt laat hier niet meer zien dat hij alles in de hand heeft. En in zijn persoonlijk leven is dat ook zo; zijn tweede grote liefde, Hendrickje Stoffels, is twee jaar voor dit schilderij overleden en hij is zijn aanzien als schilder kwijt. Maar in de ‘bewogen’ linkerhand met schildersattributen kun je zien dat hij een nog sterke drift heeft om te schilderen. Er zullen ook nog prachtige schilderijen uit zijn handen komen, zoals De Joodse bruid, De verloren zoon en De lofzang van Simeon. Schilderijen waarover ik vertel in mijn lezing Rembrandts Handen.

Op 7 november geef ik in Zwolle mijn lezing over een andere kunstenaar die mij enorm inspireert:  Hans Jean Arp – dromen, beelden gedichten. Informatie en reserveren: zie Agenda