ARPEIRON

De lezer zij gewaarschuwd; dit wordt een filosofisch blog. Over toeval, het oneindige, de oorsprong en het einde en de humor van Hans Arp. Maar het komt allemaal samen in een prachtig gedicht aan het eind van dit blog.

Hans Arp geloofde in het toeval. Daarmee bedoelde hij dat zijn kunst – zowel de sculpturen als de poëzie – niet volgens een vooropgezet idee was gemaakt. Het was niet zijn bedoeling een weergave te maken, een abstractie van de realiteit. Nee, zijn kunst ontstond door ‘wat hem toeviel’ in het scheppingsproces. Het toeval was ‘een geschenk van de muzen’. De door het toeval ontstane kunstwerken noemde hij constellaties.

In een essay uit 1954 legt hij uit dat toeval onontbeerlijk is. Hij schrijft: ‘Het toeval, de constellaties, brengen ons in de wereld van het irreële, het spel, de droom, het apeiron.’ Apeiron is een begrip uit de vroege Griekse filosofie (de ‘Voorsocratische’ filosofen) en staat voor het oneindige, het onbepaalde. Hieruit ontstaat alles en alles keert er ook weer terug na het sterven, volgens Arp

En passant geeft hij in dit essay een voorbeeld van het toeval zoals hij het bedoelt, door te spelen met het Griekse begrip apeiron dat ‘per ongeluk’ zou kunnen veranderen in ARPeiron. ‘Let op dat u hier niet door onoplettendheid of uit vriendelijkheid ‘arpeiron’ invult’, grapt hij.

Voor Arp, met zijn afkeer van het logische, was de vrijheid van het apeiron een voorwaarde voor kunst, zowel voor het scheppen als het beleven ervan. Een instelling waar ik mij erg door voel aangesproken. In mijn blogs en lezingen over kunst spreek ik vaak over onbevangenheid; kijken naar kunst zonder vooropgezet plan, zonder oordeel, vrij van kunsthistorische noties of Freudiaanse duidingen en bewust van je persoonlijke overgevoeligheden.

In plaats van apeiron gebruikt Arp in zijn essays en poëzie ook wel het begrip ‘oergrond’; het begin en het einde van alles. Maar ook zie je het woord arpeiron opduiken in zijn poëzie. Wat ontstond als een vergissing, mogelijk door hemzelf begaan bij het typen, wordt nu een vast begrip in Arps poetica.

Hij combineert dit Voorsocratische begrip met het vroegchristelijke idee van de apokatastasis; het idee dat alles uiteindelijk weer bij de oorsprong komt, bij God. Arp geloofde dat alle mensen, ook de kleinzielige, materialistische, destructieve mensen op wie hij vaak zijn pijlen richtte, uiteindelijk engelen worden. Mooi!

Een jaar voor zijn dood schreef hij de prachtige reeks ‘Firgel-Gedichte’, die voor een deel uit fantasietaal bestaan. In deze gedichten verwerkt hij op mooie manier het (verlangen naar) arpeiron. Hieronder geef ik u mijn eigen vertaling van deze vrije, associatieve poëzie:

FIRGEL-GEDICHTEN

 

FIRGEL ZEM FETZ
NEPT TAME IRGI
GO EMPA PFPFPF
.
een toren
van opgestapelde eeuwen
.
een naakte man
met hengsels
af en toe
pakt een andere sterke man
hem bij de hengsels
en probeert hem te storten
maar hij stort niet
maar zingt zo mooi
dat de sterke moet huilen
.
de torens
ZEM FETZ FIRGEL OOL ZAPF
worden een twee drie
door een schittering omgeven
die hun wordt aangereikt
in lichte lettertjes
door lichte snaveltjes
.
kunt u mij misschien zeggen
waar hotel buffalo is
het moet
hier ergens zijn
.
huizen zonder straatnamen
en huisnummers
huizen die aan alle kanten
keiharde zwarte schaduwen werpen
.
hij legt stilte
in de brandkast
want stilte
is binnenkort
onbetaalbaar
.
wat zou
FIRGEL
graag nog eens
met een echte robot
irre-wirre willen spelen
.
ze oefenen
om in het bodemloze
te vallen
.
een mens verteert langzaam langzaam
en zonder vreugde
zijn vreugdevogel
.
pardon
kunt u me zeggen
wat de kortste weg is
naar ARPEIRON
.
het stengelt
en niets dan stengels
wat moeten stengels
zonder klokkenkiemen
.
een gekruisigde
donkerrode roos

(Firgel-Gedichte, 1965)

Afbeelding boven het blog: ‘Objets placés selon les lois du hasard IV’, Jean Arp, 1932, collection Fondation Arp, Meudon