Alles ernaast moet flets zijn

Fernand Léger was gegrepen door de dynamische nieuwe tijd waarin hij leefde aan het begin van de twintigste eeuw. De snelheid van auto’s en treinen, de vele indrukken op straat; het vroeg volgens hem om een nieuwe weergave van de werkelijkheid. In mei 1914 gaf hij een voordracht waarin hij stelde: ‘Wanneer men met een auto of sneltrein een landschap doorkruist, raakt het gefragmenteerd; het verliest aan beschrijvende waarde maar wint aan synthetische waarde. Het zicht door de deur van de treinwagon of de voorruit van een auto, in combinatie met de snelheid, heeft het gewone uiterlijk van de dingen veranderd. Een moderne mens registreert honderd keer meer zintuiglijke indrukken dan een achttiende-eeuwse kunstenaar…’

Een schilderij moet niet langer een imitatie van de werkelijkheid zijn, volgens Léger. De dynamiek van de tijd moet erin te zien zijn. ‘Het (de schilderkunst) is nog nooit zo echt realistisch geweest, zo stevig gehecht aan zijn eigen periode als nu. Er begint een soort schilderij te verschijnen dat realistisch is in de hoogste zin van het woord, en het is hier vandaag… Het reclamebord, gedicteerd door moderne commerciële behoeften, dat meedogenloos een landschap doorsnijdt.. ..deze gele of rode poster schreeuwend in een timide landschap, is de beste reden voor het nieuwe schilderij; het gooit het hele sentimentele literaire concept omver en kondigt de komst van plastisch contrast aan.’

Met de serie Contrastes de formes waar Léger in die jaren aan werkt, geeft hij in vele variaties vorm aan deze ‘realistische’ schilderkunst. Zijn wervelende doeken met kegels, cilinders en bollen die om en over elkaar heen tuimelen zijn een prachtige uiting van deze nieuwe manier van schilderen. Hij stelt felle, contrasterende kleuren naast elkaar, met harde overgangen. De vormen hebben stevige zwarte contouren en de witte high-lights geven volume en beweging aan de vormen. Vaak is de verf ruw opgebracht en de structuur van het (jute) doek nog zichtbaar. De schilderijen zijn niet gevernist, wat de dynamiek van de werken nog meer versterkt.

In 1919 schrijft Fernand Léger in een brief aan de toonaangevende Parijse galeriehouder Daniel-Henry Kahnweiler: ‘Ik ga ervan uit dat een schilderij materieel moet contrasteren met de muur waaraan het zal hangen, en dus moet het een uitdrukking zijn van krachtige beweging en bruisend leven. Alles ernaast moet flets zijn.’

Hij vervolgt met: ‘Ik denk dat dit alleen maar mogelijk is in de huidige tijd, waarin imitatie niet meer hoeft. Je kunt een plastische intensiteit bewerkstelligen, en dode oppervlakken in een schilderij zijn te vermijden. De kwestie van levende en dode oppervlakken in een schilderij is voor mij de ijkmaat van een goed schilderij.’

Op de expositie Fernand Léger en de daken van Parijs in Museum Kröller-Müller is heel mooi te zien hoe Léger tot zijn contrastrijke schilderijen komt. In de lezing die ik geef over deze expositie, volgen we de stappen die Léger in de jaren 1909-1917 zet. Eerst zien we hoe hij zich, geïnspireerd door Cézanne, een heel eigen kubistische taal eigen maakt; het tubisme. Dan ontwikkelt hij in de serie Fumées sur les toits het idee van levende (= felgekleurde) oppervlakken, die contrasteren met ronde vormen. En ten slotte zal hij de ‘ingrediënten’ waarmee Cézanne landschappen schilderde (bol, kegel en cilinder) als zelfstandige elementen gaan gebruiken om zijn eigen dynamische Contrastes de formes te schilderen, doeken waarnaast ‘alles flets is’.

Op woensdag 22 maart geef ik tijdens de Helikon-excursie naar Museum Kröller-Müller mijn lezing De ontdekking van de rook over de dynamische schilderkunst van Fernand Léger in de bruisende jaren voor WO I. Informatie en reserveren: klik HIER