Deze week ben ik Adam shel Lashon (= Hebreeuws voor Man van Taal). Ik ben in Israël voor een korte vakantie met (onderduik-)familie. Behalve de overstelpende indrukken die het land op mij maakt, zijn er ook de vele indringende verhalen over de Holocaust. En dan zijn er nog de sculpturen van Henry Moore in de verschillende musea met rijke collecties in Tel Aviv en in Jeruzalem.

Op het plein voor het Tel Aviv Museum of Art ligt een van Moore’s Reclining Figures. De vloeiende lijnen van deze Reclining Figure uit 1969-1970 vallen goed samen met de ruimtelijkheid van het plein en de horizontale lijnen van het museum. Het museum heeft zich als het ware achter het beeld neergevlijd.

Hoewel Moore aan het begin van de jaren zeventig al verscheidene Reclining Figures had gemaakt die bestaan uit twee of meer Pieces, is dit beeld één continu vloeiende vorm. Het is een rustgevende ‘aanwezigheid’  op het drukke, hete plein. Mensen rusten uit in de schaduw van het beeld en kinderen klauteren er op en af, waardoor het allerlei glanzend gepolijste, bolle vormen heeft.

Onze gastheer liet ons een foto zien waaruit bleek hoe sterk de rust en ontspanning van het beeld inwerken op de (onbevangen) toeschouwer. De kleinzoon van de gastheer, een peuter van 2-3 jaar, had rustig naar het beeld gekeken en nam toen – zónder aanwijzingen van wie dan ook – vanzelf de pose aan van de ‘oervorm’ van de Reclining Figure; de Chacmool. Het jongetje ging uit zichzelf ontspannen achterover liggen, leunend op zijn handen, en trok zijn benen op. Verbluffend hoe sterk een klein kind de werking van de Reclining Figure ervaart en vervolgens uitdrukt met zijn eigen lichaam.

Een ander verbluffend werk van Henry Moore, dat sterk op het fysieke gevoel van de toeschouwer werkt, zag ik in Jeruzalem. In de prachtige Sculpture Garden van het Israel Museum ligt het beeld Three Piece Sculpture: Vertebrae uit 1968-1969. De sculptuur is opgebouwd uit drie bronzen vormen die doen denken aan ruggenwervels en die samen een organisch geheel vormen van bolle en holle vormen die naar elkaar toe neigen en elkaar omhullen.

De plaatsing van het beeld in de Sculpture Garden is subliem. Het ligt bovenop een platform dat uitzicht biedt op de heuvels van Jeruzalem. Het ‘plat’form is bol en loopt links en rechts van het beeld glooiend af, waardoor er het gevoel ontstaat van een heel weids uitzicht dat zich ontvouwt achter het beeld.

Eenmaal dichtbij het beeld, ervoer ik opnieuw hoe de organische vormen van Moore’s sculpturen werken. De vloeiende holle en bolle vormen nodigen uit om ze fysiek te ervaren. Ik kon de neiging niet onderdrukken om ze aan te raken. De vormen bieden een omhulling en je voelt hoe je je ertegen aan zou kunnen vleien, om met je rug of buik de vorm te complementeren.

In dit grote beeld ervoer ik ook hoe de ruimtes van de openingen die gevormd worden door de vloeiende vormen net zo sculpturaal zijn als de solide vormen. Moore streefde ernaar ‘vorm en ruimte sculpturaal onafscheidelijk te maken’ en hier heb ik dat fysiek ervaren. Het was shlemut (= perfect).

Mijn lezing Henry Moore – Verbinding is vanaf medio mei te horen op verschillende locaties, waaronder de Grote Zaal van Museum Beelden aan Zee. Informatie en reserveren: zie Agenda

Botten waren voor Henry Moore het meest inspirerend. Meer nog dan stenen, schelpen of andere natuurlijke vormen vormden botten de aanzet voor zijn sculpturen. ‘Je voelt dat een bot op een bepaalde manier is gebruikt tijdens zijn leven; het heeft aan spanningen blootgestaan, heeft gewicht gedragen en heeft een duidelijke organische functie gehad, wat bij een steen nooit het geval is geweest’, aldus Moore. Botten hebben geleefd, en dat maakt ze zo inspirerend.

In zijn atelier had hij een grote collectie botten en een enorme olifantenschedel. Net zo’n indrukwekkend exemplaar staat op de Henry-Moore- expositie in Museum Beelden aan Zee. De schedel staat hier hoog opgesteld, zodat je er ook van onderen en van achteren in kan kijken. En vooral de achterzijde is interessant. Je ziet een wereld aan gewrichten, holle en bolle botstructuren, de kaken met kiezen, de aanhechtingspunten van de slagtanden en holtes in allerlei vloeiende vormen.

Henry Moore had de olifantenschedel eind jaren zestig cadeau gekregen van natuuronderzoeker Julian Huxley. Hij plaatste het gevaarte op een draaiplateau, zodat hij het van alle kanten kon observeren, en was dolenthousiast. Hij maakte er een hele reeks tekeningen van, vooral van details van de binnenkant. En in 1969 maakte hij een sculptuur die – bij mij in ieder geval – sterke associaties oproept met botten en de holtes in botten: Square Form with Cut.

In Museum Beelden aan Zee staat dit beeld in glasvezel. Een ‘vierkante’, rechtopstaande vorm met een voor- en een achterkant. Het beeld heeft allerlei uitstulpingen, vloeiende bolle en holle vormen en een groot, organisch gat in het midden. Vanuit elke hoek laat het beeld een ander aspect zien en vooral vóelen. Als je je oog laat dwalen over de bolle en holle vormen van dit beeld, voel je de complementaire vormen in jezelf.

In 1968 maakte Henry Moore een andere sculptuur die dezelfde gewaarwording geeft. Het is het beeld Oval with two points. Een ovale, staande vorm met allerlei vloeiende uitstulpingen en holten in de rand. In het midden zit een groot ‘rond’ gat waarin twee scherpe punten uitsteken die elkaar net niet raken. Ook dit beeld nodigt uit om met je lichaam de vormen te ervaren, of ‘aan te vullen’ met de complementaire vorm.

Een bronzen afgietsel van dit beeld werd in 1969 geplaatst op de campus van Princeton University en binnen de kortste keren glansden de ovalen ringen die gevormd worden door de stekels doordat de studenten massaal op en in dit beeld gingen zitten. Je kunt Henry Moore geen groter plezier doen. Op deze manier worden zijn beelden fysiek ervaren. Het beeld omhult je lichaam.

Veel sculpturen van Henry Moore nodigen je uit ze fysiek te ervaren door erop te klimmen, er vanaf te glijden, erin te gaan zitten en met je lijf de vormen te ervaren. Neem die uitnodiging in gedachten aan en ‘voel’ hoe je handen, je buik, je billen in de beelden passen. Kinderen hebben er meestal geen moeite mee en geven gehoor aan het ‘olifantengevoel’:

Elephants can be lots of fun
They’re big and warm and pleasant.
Where am I going to find you one,
find you an elephant present?

Maybe I can go to the Elephant Zoo
with lumps of sugar to trap him.
Then quickly mail him home to you,
when I find out how to wrap him!

(The Elephant Present, William Engvick, 1965)

De expositie Henry Moore, Vorm en Materiaal in Museum Beelden aan Zee begint bij de basis. In een grote vitrine aan het begin van de zaal liggen talloze stenen, schelpen, stukken hout en botten die Henry Moore verzamelde tijdens zijn wandelingen. Deze natuurlijke materialen inspireerden hem tot zijn sculpturen.

Er staat bijvoorbeeld een kartonnen doos met kiezelstenen in allerlei vormen. Henry Moore ging ‘…met die steentjes zitten en dan begint er iets. Op een gegeven moment kristalliseert het idee en dan weet je wat je moet doen, wat je moet veranderen’, aldus de beeldhouwer in de toelichting van het museumgidsje.

Deze manier van werken wordt geïllustreerd aan de hand van een grillig gevormd stuk vuursteen. Moore heeft dit kruisvormige stuk steen rechtop gezet in een klompje plasticine. Je ziet er een figuur in met uitgestrekte armen. Deze vorm werkte Moore uit in een aantal stappen en uiteindelijk zit daar een prachtige bronzen menselijke figuur met uitgestrekte armen.

Een mooiere introductie op het werk van Henry Moore is haast niet denkbaar. De stapsgewijze ontwikkeling van kiezelsteen naar sculptuur maakt je geest rijp om zijn werk te ervaren. Je voelt bij zijn vloeiende sculpturen in brons, steen en zelfs in kunststof de natuurlijke ‘lichamen’ van de sticks and stones die hem inspireerden. Je voelt de verbinding met deze oervormen.

Henry Moore had ook een grote voorliefde voor botten. In de vitrine van Museum Beelden aan Zee staat een imposante olifantenschedel en liggen verscheidene koeienbotten. Een koeiendijbeen is rechtop geplaatst, wat maakt dat je er al als een sculptuur naar kijkt. Het bot straalt een grote kracht uit. ‘Botten hebben een geweldige structurele kracht en harde strakheid van vorm, subtiele overgangen van de ene vorm in de andere en een grote variatie qua doorsnede.’

De combinatie van kracht met de vloeiende overgangen van bol naar hol die botten hebben, maakt ze zo inspirerend. De bolle bovenkant van het koeiendijbeen ‘vraagt om’ een complementaire holte in je gedachten. Hetzelfde, maar dan omgekeerd, gebeurt bij het fragment van een koeienscheenbeen, dat even verderop in de vitrine ligt. De twee schotelvormige holten van de bovenzijde van het bot (deel van het kniegewricht) zijn prachtig in hun vloeiende vanzelfsprekendheid en roepen de complementaire bolle vormen in herinnering die erin scharnierden.

Door deze ervaring van de anatomische vormenrijkdom van de gewrichten van een koe kijk je anders naar Moore’s sculpturen. De bolle vormen van het enorme Three Way Piece No. 1: Points geven het gevoel dat deze bollen omhuld (moeten) worden door holle vormen. Je voelt als het ware in je lijf het ‘antwoord’ op de bollingen van dit kunstwerk; het gevoel van een ronde kom waarmee je je verbindt met deze bolle uitstulpingen.

Iets soortgelijks, maar dan met meer beweging, gebeurde mij bij het bronzen beeld ‘Working Model for Divided Oval: Butterfly’. Dit beeld van Moore is een werkmodel voor een veel groter beeld in Berlijn, maar wat ik zag was een uitgewerkte versie van de holle vormen in het ‘kniegewricht’ van het koeienscheenbeen in de vitrine. De twee schotels van het bot vormen de divided oval die in deze bronzen sculptuur twee vleugels lijken; sierlijke, wuivende vleugels als van een vlinder.

De sticks and stones, maar zeker ook de bones van Henry Moore zorgen voor sculpturen die op een natuurlijke manier een verbinding aangaan met de toeschouwer en met de ruimte.

Mijn lezing Henry Moore – Verbinding is vanaf medio mei te zien op verschillende locaties, waaronder de Grote Zaal van Museum Beelden aan Zee. Informatie en reserveren: zie Agenda